41. Waarom jubelen wij niet meer?

uit ‘Great People From the Bible and How They Lived’: de wijnranken en wijnpers

Na verloop van zeven sabbatjaren, zeven keer zeven jaar, tezamen negenenveertig jaar, moet u op de dag van verzoening, de tiende dag van de zevende maand, de bazuin luid laten klinken. In heel uw land moet u de bazuin laten schallen. Dat vijftigste jaar moet een heilig jaar zijn: dan moet u in het land afkondigen dat alle bewoners hun slaven vrijlaten. Het moet een jobeljaar* voor u zijn; iedereen wordt hersteld in zijn vroeger bezit en keert terug naar zijn familie. Het vijftigste jaar zal een jobeljaar voor u zijn; dan mag u niet zaaien, de nagroei niet oogsten en de druiven van uw ongesnoeide wijngaard niet plukken, want het is het jobeljaar; dat moet heilig zijn. Alleen wat het land uit zichzelf voortbrengt, mag u eten. In het jobeljaar zal iedereen in zijn vroeger bezit worden hersteld.

Tot u spreekt Leviticus 25, 8-13. Dat er in de Bijbel niet alleen spannende verhalen staan, dat weten we wellicht allemaal wel. Maar dit soort passages, daar past zelfs de saaiste juf godsdienst voor. Doorgaans toch, want dit jaar staat dit stukje tekst in de cursus van 6TSO. Maar waarom, in godsnaam, waarom?

Waarom niet de sexy stukjes uit het Hooglied, of de spannende slag van Gideons leger, of zelfs een gezapige parabel van Jezus over herders en verloren zonen? Waarom een stuk over landbouw, en hogere wiskunde?

Simpel: het jodendom, en bij uitbreiding het christendom, is een religie. Religies zijn levensbeschouwingen die mensen samenbrengen, die over het bovennatuurlijk spreken en die gezamenlijke leefregels vanuit dat bovennatuurlijke funderen. En die leefregels vertellen veel over wat van waarde is in zo’n religie, waar het hem werkelijk om draait. Want het draait zelden, en dat zal u misschien verrassen, om dat bovennatuurlijke zelf.

 

Als je de tekst hierboven leest, bijvoorbeeld, dan wordt er duidelijk een leefregel voor de gemeenschap voorgeschreven: om de 49 jaar is er een jobeljaar, en iedereen in de gemeenschap heeft zich daaraan te houden. Er wordt hier niet gesproken over straffen, want als iedereen zich aan het systeem houdt dan heeft iedereen er baat bij, maar als één iemand zich er niet aan houdt heeft niemand er baat bij. Dat JHWH er toch aan te pas komt, heeft te maken met de reden die gegeven wordt voor het systeem, de mythische legitimatie: het is omdat alles van God is, en alles naar God terug moet, die het herverdeelt.

Ja, dat leest u goed: de joodse God, niet meteen de meest progressieve bovennatuurlijke kracht ter wereld, is voor herverdeling. Meer zelfs: radicale herverdeling. Van Ayn Rand zou JHWH geen fan zijn, maar ook de islamitische zakaat is te beperkt: om de 49 jaar gaat de teller weer naar 0. Land dat uitgeleend is aan een ander keert terug naar de oorspronkelijke eigenaar, broedschapen wordt herverdeeld, en de natuur krijgt een jaartje om te ademen. Je kan het vergelijken met het schudden van de kaarten van een gemeenschap: soms krijgt iedereen een geweldige hand, soms niemand, soms jij, soms je buur. Als je de kaarten niet af en toe opnieuw schudt, dan blijven mensen gevangen zitten in de kaarten waar de ouders van de ouders van hun ouders het mee moesten doen. En dat is niet rechtvaardig, vond de joodse God.

Er zijn ook heel praktische redenen voor het jubeljaar: het land kan even tot rust komen, de wijnranken worden een jaartje niet gesnoeid, de schapen worden een jaartje niet geslacht. Dat heet dan ‘slim tuinieren’: akkers en weilanden hebben inderdaad rust nodig, want overbewerking en overbegrazing maken land onvruchtbaar. En ook politiek gezien is het geen slecht idee: het joodse rijk was verdeeld onder de twaalf stammen van Israël, en door het onmogelijk te maken om land langdurig in bezit te nemen, bleef het territorium van die stammen altijd hetzelfde. Het had geen zin om oorlog te voeren voor land dat je over maximaal 48 jaar toch weer kwijt was. En ook slaven werden vrijgemaakt in het jubeljaar, om niet te clashen met de regel dat elke Israëliet een dienaar van JHWH was, en geen twee meesters mocht hebben.

De focus van het jobeljaar ligt dus op de harmonie: tussen de mens en de natuur, tussen de stammen, binnen de gemeenschap. Een evenwicht tussen de mens en God ook, waarbij de mens eens om de 50 jaar eraan herinnerd wordt dat hij alles gekregen heeft, in bruikleen, van God, maar ook alles op een gegeven moment zal moeten teruggeven.

De term jobeljaar komt via de Septuaginta uit het Hebreeuws, van het woord yovel. Wellicht duidt het woordt een ‘ram’ aan, en verwijst de auteur naar de ramshoorn of shofar waarop geblazen wordt om Yom Kippur aan te kondigen.

 

Waarom is die traditie verloren gegaan? Het is niet echt zeker of ze lang of vaak geëerd is. Zoals bij veel heilige teksten gebeurt, kiezen gelovigen collectief of individueel welke regels ze volgen, en welke niet. En hoewel rechtvaardigheid in het hart ligt van wat het jodendom betekent, en het idee van het opgeven van bezit en herverdeling essentieel is voor het christendom, zijn beide religies geworteld in samenlevingen waar handel en bezit, lang voor de opkomst van het kapitalisme, zeer belangrijk waren. Op die manier is het jobeljaar wellicht alleen een mooi ideaal, eerder dan een concrete leefregel. Maar tussen alle archaïsche regels die Leviticus rijk is, is het een passage voor elke mens, gelovig of niet, om even bij stil te staan.

Wat als wij wat vaker zouden jubelen, in dankbaarheid herverdelen wat nooit echt van ons was? Hoe zou de wereld er dan uitzien…?

 

 

edit 11/12/2015:

Nog geen jaar nadat ik dit artikel schreef, kondigt de Katholieke Kerk een jubeljaar af. Uh? Gaat de teller dan naar 0 voor alle katholieken? Nee, niet echt: de Katholieke Kerk noemt dit jaar een Heilig Jaar en het staat in het teken van de genade. Het is dus eerder symbolisch: het is een jaar waarin je op Gods vergiffenis kan rekenen, maar zelf ook vergiffenis dient te vragen en te schenken voor wat je verkeerd gedaan hebt. In het verleden was het een excuus voor extra bedevaarten om relieken te bezoeken, en het kopen van aflaten, een vorm van strafvermindering op je tijd in de hel. Dit soort rituelen was de reden waarom de protestanten afstand namen van de Katholieke Kerk.

Franciscus I kondigde voor 2016 een bijzonder heilig jaar af dat in het teken staat van de Barmhartigheid [x]. Het begint op de eerste dag van het katholieke jaar (Maria Ontvangenis) en eindigt op de zondag van Christus Koning. Betekent dit nu dat katholieken massaal aflaten gaan kopen dit jaar? Nee, niet echt. Die praktijk bestaat eigenlijk niet meer.

De bedoeling van de paus, zoals hij uitlegt in Misericordiæ Vultus [x] (de tekst waarmee hij het jaar aankondigde), is om het getuigenis van gelovigen van het mysterie van de genade van God extra kracht te geven en in de verf te zetten. Die genade, dat is het feit dat christenen geloven dat God vergeeft. Dat is cruciaal in het christendom: je wordt niet afgerekend op elke kleine fout, je krijgt een tweede, derde, vierde… kans. Het geloof is een groeiproces, en je streefdoel is om een beter mens te worden – een mens zoals Jezus, een mens zoals God bedoeld heeft om mens te zijn. Jezus vergeeft ook, geeft ook tweede kansen – en een gelovige dient dat ook te doen. Er zit een wederkerigheid in: God vergeeft, en dus moeten wij ook vergeven, en daarom worden wij ook vergeven.

Dat net Franciscus I zo’n extra jaar van de Barmhartigheid in het leven roept, is niet zo verwonderlijk: deze paus legt heel erg de nadruk op het leven in de voetsporen van Christus, op het ‘doen’. Het is een paus die nederigheid en vreugde, gastvrijheid en dialoog… in de verf zet, eerder dan het volgen van de juiste regels of het geloven van de juiste dingen. Dat eerste heet orthopraxis (het juiste doen), het tweede orthodoxa (het juiste geloven). Een gelovige moet voor zichzelf een evenwicht vinden tussen beiden, maar de vorige pausen legden de nadruk vooral op het tweede. Dit jubeljaar is een manier om katholieken eraan te herinneren dat het eerste ook belangrijk is, en belangrijke gevolgen heeft.