37. Hoe maak je van egoïsme een aanvaardbare politieke theorie?

Ayn Rand

Amerikaanse politiek is een beetje anders dan, bijvoorbeeld, de Belgische. Waar wij soms maandenlange onderhandelingen hebben over coalitieakkoorden die zorgen voor een balans tussen verschillende visies op politiek maar die ook de peper uit zo’n politiek programma halen, heeft men in de V.S. een winner takes all-systeem. In dat systeem krijgt de partij die de meerderheid (50+1) van de stemmen heeft, het presidentschap. Daardoor zijn er eigenlijk maar twee échte partijen in de V.S., die het telkens tegen elkaar opnemen. Maar er zijn niet maar twee visies op politiek, ook niet in de V.S. En dit betekent dat je als Amerikaan heel goed moet weten aan wie je je stem geeft voor je het hokje binnenwandelt, want een partijprogramma dekt de lading vaak helemaal niet.

Stel bijvoorbeeld dat je republikein bent. Over het algemeen zijn republieken voor een zo klein mogelijke overheid, die zich zo weinig mogelijk met de burgers bemoeit, behalve op het punt van veiligheid en basisbehoeften. Maar binnen de republikeinse partij zijn er heel verschillende visies op zo’n minimal government: iemand als Sarah Palin wil vooral een heel sterk buitenlands beleid, om Amerika een centrale rol te geven op het internationale plan (ah, jij dacht dat zij helemaal geen visie had?); iemand als voormalig presidentskandidaat Mitt Romney wil vooral ondernemerschap aanmoedigen en de belastingen gelijk trekken voor iedereen (zodat de rijken rijk blijven, of nog rijker kunnen worden); Michelle Bachman staat voor ‘traditionele christelijke waarden’ (denk niet aan naastenliefde of respect, maar eerder aan anti-abortus, anti-homohuwelijk, anti-overheidshulp voor de armen… je weet wel, zoals Jezus *kuch*); en Marco Rubio probeert een overheid voor te stellen die zich terugplooit op haar kerntaken zonder het welzijn van de bevolking uit het oog te verliezen (hij is bijvoorbeeld voor een verregaande hervorming van de immigratiewetten, maar niet voor het bouwen van een onzichtbare muur rond de V.S. door niemand nieuw meer binnen te laten). En waar Donald Trump voor is? Ik gok: Donald Trump.

En dan zijn er nog vader en zoon Paul: senator Ron Paul en zijn zoon Rand. Zij zijn libertariërs: voorstanders van een nachtwakersstaat die alleen (en echt alleen) voorziet in de bescherming van de burgerrechten. Vrijheid en het recht op eigendom staan centraal in het libertarische denken. Belastingen moeten zo laag mogelijk zijn en eigenlijk alleen dienen om een leger, een politiemacht en rechtbanken te financieren. Al de rest moeten de burgers maar privé doen, ook wegenbouw en onderwijs. Libertariërs zijn dan ook tegen een verbod op alle drugs, want de burger moet vrij kunnen kiezen om drugs te gebruiken; maar ook tegen een sociale zekerheid vanuit de overheid, want de burgers moeten dat zelf kunnen organiseren. Een rijke burger moet ook betere zorg kunnen kopen dan een arme; maar anderzijds geloven libertariërs dat als mensen zichzelf moeten organiseren ze ook spontaan (via liefdadigheid) de armen zullen gaan helpen, terwijl ze nu teveel op de overheid rekenen om dat te doen.

 

Libertarisme is een politieke stroming die nauw verwant is met het denken en werk van filosofe en auteur Ayn Rand. (Ja…. goed opgemerkt. Een professor in de economie heeft zijn zoon genoemd naar zijn favoriete schrijfster. Een beetje alsof je je kind Austen, Rowling of Tolkien zou noemen, niet? Of Bracke, voor de leerkrachten Nederlands onder ons.) Ayn Rand werd geboren als Alisa Zinov’yevna Rosenbaum in het tsaristisch Sint-Petersburg van 1905, en trok naar de V.S. in 1926. Ze was vooral actief als theaterauteur, maar werd het bekendst via haar literaire werk en politieke uitspraken, die draaiden rond haar filosofische theorie van het objectivisme.

Rands objectivisme is een combinatie van egoïsme en rationalisme, waarbij het eerste primeert. Het is immers geen logische conclusie dat omdat ikzelf noden en behoeftes heb, het realiseren van mijn eigen noden en behoeftes de meest rationele keuze is. Denk aan een moeder met drie kinderen: ja, eten voor zichzelf is dan heel erg nodig, want als mama niet kan eten kan ze niet zorgen voor de drie kinderen. Maar waarom kiest ze eten voor zichzelf – omdat ze zichzelf het belangrijkst vindt? Of omdat ze haar kinderen het belangrijkst vindt, en daarom voor zichzelf moet zorgen? Confronteer deze vrouw met de vraag of ze nieuwe kleding moet kopen voor zichzelf of voor haar kinderen, en het antwoord op de vorige vraag wordt duidelijk: de meeste moeders kopen eerder iets nieuws voor hun kinderen, dan voor zichzelf. Ayn Rand, die bewust kinderloos bleef, zou kiezen om iets voor zichzelf te kopen. Niet omdat dat rationeel is, maar omdat zij vond dat egoïsme de beste manier was om de samenleving te organiseren.

Het is natuurlijk lekker handig voor mensen die rijk zijn en in luxe geboren worden, om te kunnen verwijzen naar een denker die zegt dat egoïsme rationeel is. Jammer genoeg zet de geschiedenis daar duizenden andere denkers, filosofen, wetenschappers en morele leiders tegenover die het tegenovergestelde beweren: egoïsme is niet rationeel, is niet goed voor de samenleving en dient geen enkel doel buiten zichzelf.

 

Maar wat maakt Rands filosofie dan aantrekkelijk voor mensen die niet rijk zijn? Wel, een aantal dingen. Ten eerste is er het idee van zelfontplooiing iets wat ons mensen heel erg inspireert: wij willen ons eigen ding kunnen doen, we willen onze eigen dromen realiseren. Rand stelt dat dat ook het enige doel van de mens is: volledig zichzelf worden, in absolute vrijheid. Oké, er zijn een aantal basisregels: je moet proberen andere mensen zo weinig mogelijk te schaden, en je mag nooit iemand anders’ bezit afnemen of beschadigen. Maar dat is het.

Ten tweede: rijkdom. Mensen houden van comfort en luxe. En Ayn Rands filosofie belooft dat als je in absolute vrijheid hard werkt, je rijk wordt. Niemand kan je tegenhouden, en al zeker de overheid niet: geen regeltjes van wat je wel of niet in je product mag draaien, geen beperkingen op hoeveel uur per dag je werknemers mogen werken, en geen belastingen die een groot stuk van je winst afsnoepen. En stiekem geloven we dat verhaal: als we maar hard genoeg werken, dan kunnen we allemaal rijk worden.

Ten derde: we denken dat we een hekel hebben aan gezag. We rebelleren tegen onze ouders en leerkrachten, en eens we volwassen zijn klagen we over onze baas, onze schoonouders, politici… We zijn de stuurlui aan wal: we weten altijd alles beter, en we vinden het vreselijk dat we desondanks toch moeten luisteren naar anderen. Ayn Rand en het libertarisme beloven een maatschappij waarin wij zelf het gezag zijn: wij kiezen of we drugs gebruiken, met wie we naar bed gaan en met wie we trouwen. Wij kiezen of we ons geld willen geven aan nieuwe wegen, aan onderwijs of aan het behoud van de bruine brilbeer. Een kleine overheid betekent: heel weinig regeltjes. Extreme vrijheid.

 

Waarom klink ik dan zo niet-enthousiast? Wel… denk eens na over volgende vragen: als er geen regeltjes zijn voor producenten over wat ze wel of niet mogen gebruiken: wat zorgt er dan voor dat we kwaliteitsvolle producten hebben? Dat ons water niet vervuild wordt, en onze kinderen niet sterven aan loodverf en asbest in het plafond? Als de wegen gebouwd worden door burgers zelf: wie mag die wegen dan bereiden? Alle burgers, of alleen de burgers die betaald hebben? Moet je dan tol betalen als je niet meebetaald hebt aan het bouwen van de weg? Worden wegen, scholen, ziekenhuizen… zo niet oneindig duur voor mensen die niet mee konden bouwen aan zo’n project, bijvoorbeeld omdat ze arm waren of hun ouders arm waren? En wordt het verhaal van vrijheid en zelfontplooiing voor iedereen dan niet snel een verhaal van vrijheid en zelfontplooiing voor mensen met geld, en armoede voor al de rest?

Rand zelf trekt zich van die kritiek niet teveel aan: egoïsme, weet je nog? In je afwegingen over wat je wil in het leven, moet je niet teveel nadenken over de armen: je moet nadenken over hoe jij rijk kan worden, en jezelf kan ontplooien.

 

Ayn Rand is de vrouw achter volgende quotes (en lees ze misschien voor uzelf luidop in gebroken Russisch Engels, om de volledige impact van haar discours te begrijpen):

Now, I don’t care to discuss the alleged complaints American Indians have against this country. I believe, with good reason, the most unsympathetic Hollywood portrayal of Indians and what they did to the white man. They had no right to a country merely because they were born here and then acted like savages. The white man did not conquer this country…  (1974)

The Arabs are one of the least developed cultures. They are typically nomads. Their culture is primitive, and they resent Israel because it’s the sole beachhead of modern science and civilization on their continent. When you have civilized men fighting savages, you support the civilized men, no matter who they are. (1974)

There is no such thing as duty. If you know that a thing is right, you want to do it. If you don’t want to do it—it isn’t right. If it’s right and you don’t want to do it—you don’t know what right is and you’re not a man. (1936)

Economic power is exercised by means of a positive, by offering men a reward, an incentive, a payment, a value; political power is exercised by means of a negative, by the threat of punishment, injury, imprisonment, destruction. The businessman’s tool is values; the bureaucrat’s tool is fear. (1966)

Remember also that the smallest minority on earth is the individual. Those who deny individual rights, cannot claim to be defenders of minorities (1966)

The moral precept to adopt…is: Judge, and be prepared to be judged. (1964)

 

Heel wat van dit soort citaten wordt duidelijk als je dieper nadenkt over haar leven voor haar migratie naar de V.S.: haar vader was een succesvol zakenman wiens zaak en eigendommen aangeslagen werden na de Oktoberrevolutie, en na een kort verblijf op de Krim keerde het gezin Rosenbaum terug naar het herdoopte Petrograd om er bijna om te komen van de honger. Rand zelf was een bijzonder goede studente, die als één van de eerste vrouwen ingeschreven stond aan de universiteit van Petrograd, op haar zestiende. Ze was zeer intellectueel geëngageerd en een vlijtig academica, maar miste bijna haar universitaire diploma omdat het communistische regime besloot alle bourgeois-leerlingen van de universiteit te weren. Haar afkeer voor het collectivistische denken van het communisme moet haar liefde voor het kapitalisme gevormd hebben: als je leven aan diggelen geslagen wordt door verplicht delen en altruïsme, is het wellicht logisch dat je er van uitgaat dat het tegenovergestelde (eigendomsrecht en egoïsme) beter is.

Haar bekendste werk is Atlas Shrugged. Het is een science fiction boek, en heel wat mensen lezen het ook gewoon omdat het een spannend verhaal is. Maar zonder het te weten lezen ze ook een filosofisch traktaat over hoe een ideale samenleving zou moeten georganiseerd worden. De korte inhoud van Atlas Shrugged leest als de natte droom van een politicus als Jean-Marie Dedecker: alle kapitaalkrachtige ondernemers vertrekken uit de V.S. om zich samen in een kolonie te vestigen, waar iedereen leeft volgens de regels van het objectivisme. Terwijl de ondernemersloze maatschappij in verval komt, is het eiland een lustoord, waar iedereen via hard werk zijn eigen dromen kan realiseren. Wanneer de ondernemers uiteindelijk terugkeren, krijgen zij het bestuur helemaal in handen.

Onderzoek wees onlangs uit dat kinderen die Harry Potter lezen meer empathie hebben. Hoewel dat geen fantastisch wetenschappelijk onderzoek was, roept het wel de vraag op: Wat zou je krijgen als je al die kinderen Atlas Shrugged liet lezen? Misschien Ayn Rand?

 

Meer lezen:

Deze website is helemaal gewijd aan Ayn Rand.

Meer quotes van Rand vind je op Listverse en wikiquote.

Last Week Tonight with John Oliver heeft een grappig stukje over Ayn Rand en haar impact op de huidige generatie van Amerikanen

NFL-speler Chris Kluwe vat Atlas Shrugged voor u samen in een onverantwoord ideologisch stukje waar u wellicht voor zou buizen mocht het uw boekbespreking van Nederlands zijn (om te beginnen: het is in het Engels).

Kennislink biedt een blik op het Amerikaanse verkiezingssysteem.

Why Robert Nozick gave up on Libertarianism (Slate) bekijkt de verhouding tussen grondlegger Nozick en de politieke beweging die we nu libertarisme noemen. Status: it’s complicated. Ditto voor ex-libertariër Will Moyer, die voor Salon schrijft over zijn ethische kritiek op het politieke systeem. Zijn tekst bevat heel veel referenties naar denkers, dus zelfs als je het libertarisme wel genegen bent, zit er iets zinvols in voor jou.