98. Wat is het Raam van Overton en hoe helpen memes om het te openen?

Khizr en Ghazala Khan voor een portret van hun zoon Humayun Khan tijdens de Democratische Conventie. (Lucy Nicholson)

 

Ik heb al een paar keer geschreven over politieke correctheid, een term die haar roots heeft in rechts-conservatieve Amerikaanse anti-Clinton propaganda en dus niet zo neutraal is als ze lijkt. (Hier, bijvoorbeeld.) Maar de term heeft ook een wetenschappelijke tegenhanger: the Overton window. Daar heb je wellicht al eens over gehoord, en als we het willen hebben over mediawijsheid en hoe we best met propaganda omgaan, dan werpen we best eens een blik op dat raam.

 

Het raam van Overton (Overton Window) is een term uit de politicologie. Ze beschrijft hoe de publieke opinie denkt over politieke uitspraken: wat vindt ze normaal, wat vindt ze extreem. Op de afbeelding kan je zien hoe het werkt: Joseph Overton en Joseph Lehman creëerden een as van ‘meer vrijheid van overheidsinmenging’ naar ‘minder vrijheid van overheidsinmenging’ (een heel libertarische manier om naar de overheid te kijken, trouwens). Volgens hen kan je elke politieke uitspraak op die as uitzetten: je moet eerst bepalen of ze pleit voor meer vrijheid van de overheid of voor meer overheidsinmenging. De publieke opinie bepaalt dan hoe ver op de as je kan gaan voor je uit het raam valt, d.w.z. voor je uitspraken voor de meerderheid van de mensen niet langer aanvaardbaar zijn. Het raam bepaalt wat politici kunnen voorstellen en welk beleid ze kunnen maken zonder kiezers te verliezen.

 

De gradaties die je op de afbeelding ziet, zijn bedacht door George W. Bush’ voormalige speech schrijver Joshua Treviño. Deze zijn:

• beleid: Dit zijn uitspraken die samenvallen met dingen die onze verkozen politici doen. Bijvoorbeeld ‘toegangsproeven voor het hoger onderwijs zijn goed’. Deze uitspraak valt samen met het beleid, en ligt dus helemaal in het centrum van de as. Zoals ik in mijn vorige post heb gedemonstreerd, betekent dit niet dat er niet over die ideeën gediscussieerd kan worden, alleen dat de meerderheid van de mensen ze zo logisch en normaal vinden dat het beleid die dingen gewoon doet.
• populair: Dit zijn uitspraken die nog geen politiek beleid zijn, maar wel voor de meerderheid van de mensen oké zouden zijn mocht het beleid worden. Zo stemde de meerderheid van de Vlamingen op partijen die vinden dat België één land moet blijven. Hoewel het beleid zelf steeds meer in de richting van verder federaliseren opschuift, en twee van de grootste Vlaamse partijen in hun statuten voor een onafhankelijk Vlaanderen zijn, is België één houden dus een populair idee. Dit toont ook dat de meerderheid een dynamisch idee is: dat is niet één blok mensen die altijd allemaal hetzelfde denken. Voor elke politieke uitspraak moet je opnieuw kijken naar wie het ermee eens is en wie niet, om te bepalen wat de meerderheid is of zou kunnen zijn.
• verstandig: Dit zijn ideeën die niet populair zijn, maar waarvan de meeste mensen wel begrijpen dat het geen domme ideeën zijn. Denk aan voorstellen voor het bekampen van de klimaatcrisis: de meeste mensen begrijpen wel dat we dringend iets moeten doen aan mobiliteit, plasticverbruik en hernieuwbare energie, en dat het verstandig zou zijn om daar iets aan te doen. Maar populair zijn die ideeën niet: de meeste mensen begrijpen dat het openbaar vervoer nemen verstandig zou zijn, maar hebben heel veel tegenargumenten. Het zijn dus ideeën waar de meerderheid het niet mee eens is, maar wel van begrijpt waarom mensen ze zouden hebben.
• aanvaardbaar: Dit ligt heel dicht bij verstandig, maar je mag er van uitgaan dat ideeën die aanvaardbaar zijn nog minder populair zijn dan ideeën die verstandig Dit soort ideeën vinden we misschien niet echt verstandig, maar whatever. De meerderheid is het niet noodzakelijk eens met die ideeën, maar als jij die mening wil hebben dan is dat oké. Denk hier aan dingen als Zwarte Piet afschaffen of geen kerststalletjes in het gemeentehuis. De meeste Vlamingen liggen daar niet van wakker en zouden er niet voor kiezen om daar beleid van te maken, maar je gaat geen vuist in je gezicht krijgen omdat je dit zegt (in tegenstelling tot in Nederland bijvoorbeeld, waar dat eerste niet aanvaardbaar is).
• radicaal: Dit zijn meningen die aan de rand liggen van wat je nog mag zeggen in het publieke debat zonder een vuist in je gezicht te krijgen of zonder dat er beleid gevoerd wordt om je actief te straffen als je die dingen zegt. Dit is de categorie waar we het over hebben als we spreken over het opschuiven van het raam: dat betekent dat je de grens verlegt tussen wat radicaal is (je mag het zeggen maar het is eigenlijk niet eens aanvaardbaar voor de meerderheid van de mensen) en de volgende categorie.
• ondenkbaar: Dit zijn meningen waarvan je je moeilijk kan voorstellen dat andere mensen ze hebben.

 

Om deze categorieën te demonstreren gaan we (heel oppervlakkig) een voorbeeld bekijken: de doodstraf. Het is geen beleid (de doodstraf is in België afgeschaft) maar er is een concreet punt van beleid waarbij de doodstraf wel toegestaan wordt: voor Syriëstrijders die in het buitenland ter dood veroordeeld zijn.

Dat wil niet zeggen dat dit het enige idee is dat je wel eens hoort in het Belgische publieke debat. Een paar voorbeelden:

• De doodstraf herinvoeren voor Marc Dutroux is al jaren een populair idee. Een discussie op 9Lives hieromtrent is eigenlijk echt wel interessant omdat ze toont hoe die redenering werkt en welke argumenten mensen hier voor opwerpen. Dit is iets dat met meer overheidsinmenging te maken heeft, nl. de overheid die zich bezig houdt met hoe iemand gestraft wordt voor het overtreden van de wet. Het idee bevindt zich dus op de onderzijde van de as, maar de doorlopende populariteit van het idee in blogs, peilingen en demonstraties maakt dat het eigenlijk dicht bij het centrum zit.
• De doodstraf herinvoeren voor pedofielen is minder populair. De doodstraf voor een meervoudig kindermoordenaar is één ding, voor iemand die een kind misbruikt is dat toch al wat minder. Dit opiniestukop De Wereld Morgen gebruikt de zaak van Michèle Martin, de partner van Dutroux, om die slippery slope te belichten. Een aspect hier is wellicht dat veel meer mensen iemand kennen die schuldig is aan kindermisbruik of het bekijken van kinderporno, dan dat er mensen zijn die Marc Dutroux kennen.
• De doodstraf herinvoeren voor druggebruikers, iets wat president Duterte in de Filippijnen beleid gemaakt heeft, is bij ons dan weer helemaal niet populair. Je zou als politicus dat voorstel kunnen doen, maar de vraag is of je daar in België veel steun voor zou krijgen.
• Iemand doodschieten die je berooft, is wettelijke zelfverdediging zit op de andere as. Hier gaat het niet alleen over de straf voor degene die iemand doodt die haar berooft, maar het gaat vooral over de vraag of je het recht in eigen handen mag nemen als je materieel bezit bedreigd wordt. Daarom zit je daar op de as van vrijheid van de overheid: de overheid hoeft zich niet te moeien met hoe ik mijn eigendom verdedig. Dat dit een op zijn minst aanvaardbaar idee is weten we uit de voorstellen van politici van de NV-A om er effectief beleid van te maken. Die politici werden daar niet voor afgestraft, en het idee wordt ook gedragen door mensen als Jean-Marie De Decker.
• Eerwraak moet toegestaan worden is dan weer voorbij radicaal in onze samenleving. Het idee dat iemand het recht in eigen handen neemt en zelf de doodstraf geeft aan iemand die haar eigen veiligheid bedreigt, is effectief beleid, en het verdedigen van ons bezit zou beleid kunnen worden als het aan enkele beleidsmakers ligt. Maar iets vaag als ‘de eer van de familie’ verdedigen, dat hoort duidelijk in de categorie ondenkbaar. Daar zijn goede redenen voor, weliswaar.

 

 

De theorie van het raam van Overton probeert te beschrijven hoe politieke ideeën werken. Mensen die een radicaal idee naar het centrum willen krijgen, proberen het raam verder te openen: het is niet het idee dat verschuift op de as, het is het raam zelf dat verschuift. De kritiek op politieke correctheid is dan weer het sluiten van het raam: ideeën die vroeger gezien werden als verstandig, zijn plots radicaal of zelfs ondenkbaar.

De belangrijkste spelers in de theorie van het raam zijn niet de politici in het centrum die beleid maken met populaire ideeën, maar de radicalen aan de rand. Zij duwen en trekken aan het raam om hun visie aanvaardbaar te maken. Eén keer het aanvaardbaar is, d.w.z. dat de meeste mensen het er niet mee eens zijn maar het niet meer gezien wordt als iets radicaals, kan je proberen met argumenten mensen te overtuigen dat je idee verstandig is. En zo probeer je dat idee zo populair te maken dat het beleid kan worden.

Zo gebeurde ook met het afschaffen van de doodstraf. Ooit was dat een radicaal idee: het laten leven van kindermoordenaars zou tweehonderd jaar geleden wellicht onbespreekbaar geweest zijn. Radicale stemmen zijn dan maar luid beginnen roepen en gebruikten alle soorten van propaganda om hun visie aanvaardbaar te maken. Eén van de dingen die belangrijk zijn om te beseffen, is dat als een bepaald idee vaak genoeg herhaald wordt, het raam vanzelf verder opent om dat idee toe te laten als radicaal en dan als aanvaardbaar. Pure herhaling doet je wennen aan het idee, tot de eerste schok ervan verdwijnt en je gewoon denkt whatever wanneer je buurvrouw weer eens aan komt zetten met haar pamflet tegen de doodstraf.

Eens een idee in die whatever fase zit, wordt het bespreekbaar. Je kan er artikels over schrijven in kranten en magazines, je kan voorstanders en tegenstanders van het idee aan het woord laten op radio en televisie, je kan er films over maken en liedjes aan wijden. Eén Dead Man Walking doet meer voor de discussie over de doodstraf dan twintig parlementaire discussies.

En nu leven de argumenten in het politieke debat. De doodstraf is niet meer zo vanzelfsprekend, en de argumenten die vroeger zo radicaal leken zijn nu verstandig. Het is zinvol om de doodstraf af te schaffen, want… Dat wil niet zeggen dat een meerderheid van de mensen ervoor is, maar wel dat het een idee is dat besproken wordt als iets dat beleid zou kunnen worden. Tot het zo populair wordt dat een politicus weet dat als ze er beleid mee maakt, ze geen stemmen zal verliezen en misschien wel kiezers zal winnen.

 

En ander concept dat hier verband mee houdt is creeping normality: het idee dat dingen die ons zouden schokken als ze van de ene op de andere dag gebeuren, zo traag veranderen dat we ze heel normaal vinden tegen de tijd dat ze volledig gerealiseerd zijn. Als niet-eigenaar van een smartphone ben ik bijvoorbeeld vaak verbaasd en gefrustreerd over de volledige digitalisering van onze dienstensector. Als ik op een perron ergens in een veld sta, wil ik dat er concrete informatie door de speakers komt over welke trein wel of niet komt en niet u vindt meer informatie op de site van de NMBS of via de app. Als ik een ijsje wil kopen in mijn lokale (geweldig goede en aan te raden) Ijskreembar, dan zou het fijn zijn als er naast de optie ‘cash geld’ ook een andere optie is dan ‘of met de app mevrouw’. Maar de meeste mensen rond mij lijken dat allemaal heel normaal te vinden, omdat de switch gebeurde over een periode van bijna twintig jaar waarbij digitale services altijd maar belangrijker werden.

Propaganda van radicale ideeën is dus een noodzakelijke eerste stap in het open van het raam. Vandaar dat meme cultuur zo’n impact heeft op onze democratie: het is een eenvoudige, vaak grappige manier om radicale ideeën te versterken en zo normaal te maken dat ze vanzelf van ondenkbaar naar radicaal naar verstandig gaan. Zo was reddit essentieel in de verkiezing van Donald Trump in de V.S. via de r/The Donald board. Wijs omgaan met memes, zelfs als het is om ze te bekritiseren, is dus heel belangrijk.

 

Meer lezen?

An Introduction to the Overton Window of Political Possibility door Joseph Lehman beschrijft de oorspronkelijke theorie van Overton en Lehman.

In Wie de wereld wil veranderen moet onredelijk, onrealistisch en onuitstaanbaar zijn beschrijft Rutger Bregman hoe het maatschappelijk debat rond politieke ideeën verandert, en hij heeft het onder andere over het raam van Overton. Zeer leesbaar en de moeite van het lezen waard.

Het fantastische artikel van Jacob Cliffton gepubliceerd op Buzzfeed over internetsensatie PewDiePie, The Downfall Of YouTube’s Biggest Star Is A Symptom Of A Bigger Illness, bespreekt hoe de nood van jonge mensen om edgy te zijn gecombineerd met een industrie die gebaseerd is op clicks en outrage culture het Overton-venster verschuift

Vox presenteert het verschuiven van het Overton-venster en vooral het aspect van normaliseren van radicale ideeën door herhaling aan de hand van het presidentschap van Donald Trump. Kort en krachtig, maar een belangrijk stukje van de Amerikaanse politieke puzzel.

Ik besprak zelf het geval van Trumps kritiek op Khizr en Ghazala Khan tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016. Dit is een voorbeeld van hoe Trumps non-stop breken van fatsoensnormen het Overton-venster verschuift van je mag geen kritiek hebben op gold star families naar fuck John McCain.

In deze clip bespreekt David Pakman het raam van Overton en creeping normality aan de hand van het voorbeeld van de rechten van minderjarige vluchtelingen in de V.S., waar effectief een debat gevoerd werd voor de rechtbank met een advocaat van het Witte Huis over of vluchtelingenkinderen recht hebben op dekens en zeep.

In deze aflevering van Some More News wordt uitgelegd hoe de extreemrechtse propagandamachine Prager University meme culture gebruikt om het Overton-venster te openen naar extremistische fundamentalistische christelijke ideeën en extreem neoliberalistische politieke voorstellen. Je moet er wel iets van Amerikaanse politiek over kennen, maar als je eens goed wil lachen met Kanye Wests vriend Candace Owens, dan is dit de moeite waard. En ook als je wil begrijpen hoe de V.S. kan gaan van Barack Obama die de Affordable Care Act lanceert naar Donald Trump die op rallies racistische bullshit laat scanderen door zijn volgelingen.

 

Advertentie