Almasjed Alharam (c) Raeid Allhyani
Om te beginnen: er zijn vier spellingsvormen in het Nederlands voor Ka’aba, en ze zijn allemaal juist: Kaäba, Ka’aba, Ka’ba, Ka’bah. Ik zal mij proberen te houden aan Ka’aba, omdat het meest fonetisch juist is.
De Ka’aba is wellicht één van de meest bekende beelden uit islam voor niet-moslims. Elk jaar tijdens de hadj brengt het journaal ons beelden van zeeën in witte kleden gehulde pelgrims die door Mekka trekken, met onheilspellende voice overs over hoe weer tientallen mensen verpletterd werden tijdens de bedevaart. [x]
De Ka’aba staat in de Grote Moskee van Mekka. Die moskee, Al-Masjid al-Haram, is een gigantisch gebouw. Het telt 9 minaretten, en bestrijkt een gebied van 88 are. De moskee biedt plaats voor ongeveer 820.000 gelovigen, maar met de externe gebedsplaatsen erbij (op het dak, op de binnenkoer en buiten de muren van de moskee) accommodeert de moskee tijdens de hadj tot twee miljoen bedevaarders.
De Grote Moskee dateert van 632, en is gebouwd rond de Ka’aba. Oorspronkelijk opgetrokken uit hout, en niet meer dan een toegangsweg tot de Ka’aba, evolueerde het gebouw mee met de verspreiding van islam: naarmate het eerste kalifaat uitbreidde in omvang, inwoners en rijkdom; nam ook de omvang, capaciteit en luxe van de moskee toe.
De Ka’aba zelf staat bekend als Bayt Allah (het huis van God, nauw verwant met de Hebreeuwse naam voor de Tempel in Jeruzalem, Beit Adonai) sinds Mohammed er in 630 de boel kort en klein sloeg. De Ka’aba is immers veel ouder dan islam, een feit dat ook binnen de islamitische mythologie een belangrijke rol speelt. Volgens moslims bouwde Adam oorspronkelijk dit huis van God, maar na de zondvloed werd het heropgebouwd door Ibrahim en zijn zoon Ismaël. Het werd gebruikt voor heidense afgodenverering, tot Mohammed in 630 Mekka veroverde en er een islamitische stad van maakte.
Historisch gezien is het moeilijk om de Ka’aba accuraat te dateren.[x] Ptolemeüs verwijst al naar een plaats die Macoraba genoemd wordt in de 3e eew BCE*, al is het niet duidelijk of de Ka’aba toen reeds bestond. Wel zeker is dat Mekka een belangrijke handelsplaats was, omdat er heel veel karavaanroutes langs kwamen. Het was een stopplaats voor handelaars van de hele Arabische en Perzische wereld, en dus werd het Huis van God gaandeweg een huis voor vele goden. Karen Armstrong vernoemt de maangod Hubal als één van de goden aan wie het schrijn werd toegewijd.
In Mohammeds tijd was het schrijn gewijd aan Allah, de Grote God, en zijn dochters Al-Lat, al-Uzzah en Manat. Manat is mogelijk afgeleid van de Griekse godin Afrodite. De Ka’aba was reeds een pelgrimsplaats voor veel Arabieren, naast een stopplaats voor andere gelovigen. Het bedevaartseizoen verleende Mekka veel inkomsten, maar ook economisch en politiek prestige. Nochtans was de pre-islamitische pelgrimage geen sobere, spirituele affaire. De Arabische godsdienst kende geen leven-na-de-dood, en tijd werd gezien als een vijand die garant stond voor de dood en de vernietiging van het goede in het leven. De Arabische spiritualiteit was dus eerder hedonistisch, en de pelgrimage naar de Ka’aba moet iets gehad hebben van een wild bacchanaal.
Na 630 werd de bedevaartstocht behouden, maar gezuiverd van alle polytheïstische en hedonistische elementen. De focus kwam te liggen op de monotheïstische Allah, en de mythische oorsprong van de Ka’aba als gebouwd door Ibrahim. De hadj bootst dus verschillende momenten uit het leven van de profeet na, en eindigt in het Offerfeest.
De Ka’aba zelf bestaat uit verschillende delen [x]. Het is een granieten gebouw, op een 2,5m hoge marmeren basis. De Ka’aba is 13m hoog, 11m breed en 12m diep – geen echte kubus dus. De buitenkant is bedekt met de kiswah, een groot geborduurd zwart doek. Dat doek wordt elk jaar vervangen aan het begin van de hadj, en in kleine stukjes geknipt om te verdelen onder de pelgrims. Binnenin is de ruimte bekleed met marmer en versierd met Arabische verzen. Er staat een altaar, geflankeerd door drie pilaren, en er is een trap die naar het dak leidt. Het interieur wordt onderhouden door werknemers van de moskee, en er hangen lampen met dezelfde geurolie die ook gebruikt wordt voor de Zwarte Steen.
Die Zwarte Steen is het belangrijkste element aan de Ka’aba. Eigenlijk heet ze al-Hajar-ul-Aswad, en ze is de focus van de tawaaf, één van de vaste rituelen van de bedevaart, waarbij pelgrims zeven maal rond de Ka’aba lopen. De steen is over de loop van de eeuwen gebarsten, en vastgezet met zilver en cement. Ze is nu nog 20 op 16 cm groot. Haar afkomst is niet zeker: ze zou van basalt, agaat of natuurlijk glas kunnen zijn, maar de meest populaire theorie tot nu toe was die van de meteoriet.
Pelgrims ondernemen wilde pogingen om de steen te kunnen aanraken, en die praktijk heeft zijn oorsprong in de Hadith, waar de tweede Kalief Omar laat optekenen dat hij de steen niet zou gekust hebben, als hij Mohammed niet hetzelfde had zien doen. Nochtans zijn veel theologen het er over eens dat het aanbidden, kussen en aanraken van de Zwarte Steen een vorm van sjirk is, waarbij een voorwerp, beeld of persoon gelijk gesteld wordt aan God. Alleen God heeft immers goddelijke krachten – het concept van tawhid, het alleen aanbidden van de éne God, is centraal in islam.
Het antwoord op de vraag of je de Ka’aba mag aanraken, is dus dubbel: ja, de Ka’aba zelf aanraken kan geen kwaad, omdat het maar een gebouw is. De Zwarte Steen aanraken mag ook, want volgens de overlevering deed Mohammed het zelf ook. Maar je mag het gebouw en de steen niet vereren, je mag er geen geluk of zegeningen aan toeschrijven en je mag er niets van verwachten. Wat toch min of meer ingaat tegen het idee achter de pelgrimage.
Om maar te zeggen: alles is mogelijk binnen elke godsdienst, afhankelijk van welke richting je uitkijkt. In islam is die richting, qibla, de al-Hajar-ul-Aswad. Dat maakt haar sowieso, bij elk gebed, al onderdeel van verering. Het is dus een vraag waar moslims zelf het wellicht nooit over zullen eens worden.
meer lezen:
ARMSTRONG, K., Islam: A Short History, 2000
OXTOBY, W.G., World Religions: Western Traditions, 2002
De officiële webcam van de Ka’aba.
Going around the Kaaba (blogpost)
10 Things You Didn’t Know About the Ka’aba (muslimmatters.com)
The Rites of the Hadj explained in 6 Minutes (Huffington Post)
deze fotoreportage van Huffington Post
en deze prachtige foto’s via BuzzFeed waaronder ook foto’s van mensen die de Ka’aba aanraken
* Ik gebruik het minder eurocentrische, iets meer neutrale (before) common era.
Factotum 
4 gedachtes over “15. Mag je de Ka’aba aanraken?”