l
Het is weer zover: CANCEL CULTURE! POLITICAL CORRECTNESS GONE MAD! Mogen we nog íets zeggen, misschien?
Een storm in een glas water, maar een storm die ons iets vertelt over de manier waarin we in onze samenleving met waarden en de daarbij horende normen omgaan. En dus: interessant voor ons om eens te bekijken.
Waar gaat het over? De vrt besliste om 16 van de 273 aflevering van de langlopende komische serie F.C. De Kampioenen niet langer uit te zenden. Ik zeg ‘de vrt’, maar eigenlijk is het niet de openbare instelling zelf die daarvoor koos, maar de programmacharterraad van de vrt, die bestaat uit tv-makers en die op basis van klachten van kijkers naar programma’s kijkt en checkt of ze wel overeenkomen met het charter van de vrt.
Dat charter vind je gewoon op de website van de vrt. Dat is immers een publieke instelling, en die wordt betaald met belastinggeld, en dus is het logisch dat burgers een beetje mee kunnen volgen hoe dat geld besteed wordt. Je vindt het charter hier.
1. De geschrapte afleveringen
De 16 afleveringen worden niet langer uitgezonden op televisie of niet langer aangeboden op vrt.nu, het digitale platform van de vrt. Ze zijn dus niet ‘weg’, maar tenzij je ooit alle aflevering van F.C. De Kampioenen opgenomen hebt op videocassette (of één van de vele DVD-boxen kocht), zal je er nooit meer naar kunnen kijken.
Veel productiehuizen doen dat. Denk maar aan de bekende “Disney vault”. Vroeger was het zo dat animatiefilms van Disney maar om de zoveel jaar in roulatie gebracht werden: in cinema’s, daarna te koop op videocassette en nog later op DVD. Na een bepaalde tijd werd dat product weer uit roulatie gehaald: geen DVD van The Princess and the Frog meer te vinden in de winkel net wanneer de juf godsdienst een nieuw exemplaar nodig had, bijvoorbeeld. Disney gebruikt “the vault” (ofte: de bankkluis) als een manier om haar producten meer geld waard te laten zijn, maar ook om bepaalde dingen te verbergen. Zo is er Song of the South, een film uit 1946 die bulkt van de zelfs toen al gênante racistische stereotypen. Die film ga je alleen nog vinden op de tweedehandsmarkt.
Vrt heeft nu dus een aantal oude afleveringen van een reeks die bijna iedereen die fan is integraal in huis heeft, in haar eigen digitale bankkluis gestoken.
Waar gaat het precies over? Dat is een beetje vaag, maar hier is een omschrijving van de gewraakte inhoud:
“Het gaat om afleveringen waarin onder meer gelachen wordt met zwarte mensen en homo’s. Te stereotiep, aldus de openbare omroep. Zo wordt in een van de ongepaste scènes gezegd dat “Xavier gaat vechten bij de bosnegers in Joegoslavië”. In een andere aflevering toont Fernand een foto van een wit en een zwart kindje, en zegt hij dat het witte kind zwart is geworden door vergiftiging.
Daarnaast zijn ook episodes waarin acteurs met een strafblad opduiken geschrapt. Het gaat dan bijvoorbeeld om een aflevering met een gastrol voor Guy Van Sande, die veroordeeld is voor het bezit, de productie en de verspreiding van kinderporno. Ook David Verbeeck dook in het verleden op in de populaire reeks. Hij werd in 2016 eveneens veroordeeld voor het bezit van kinderporno. Al trekt de VRT de lijn op dat vlak nog niet consequent door. Afleveringen met de recent veroordeelde Jan Van Hecke zijn bijvoorbeeld wel nog te zien op het streamingplatform van de openbare omroep.
“We bekijken of oude programma’s in lijn liggen van ons programmacharter”, zegt woordvoerder Jan Sulmont in ‘Het Nieuwsblad’. “Als blijkt dat taalgebruik, situaties, beelden of grappen in de huidige tijdgeest ongepast kunnen overkomen of niet meer in de samenleving van vandaag passen, kan dat een reden zijn om ze ‘onder embargo’ in ons archief te plaatsen: ze worden dan niet meer uitgezonden of online gezet.” [x]“
Dat zijn een aantal heel uiteenlopende gevallen, vind ik zelf, en het nodigt ons uit om eens dieper te graven: welke normen zijn er hier geschonden, en welke waarden proberen die normen te beschermen?
2. Normen & waarden
Zoals we al eerder bespraken, is moraliteit een super ingewikkeld gegeven. Een samenleving heeft niet gewoon één set van normen en waarden. Elke subcultuur heeft eigen waarden, eigen idealen die ze belangrijk vindt of dingen die ze waardevol vindt en het beschermen waard. Fans van een voetbalteam zullen de eer van hun ploeg heel erg belangrijk vinden, en dragen daarom sjaals in de kleuren van hun club en kennen liedjes om te scanderen wanneer er gespeeld wordt. Dat heeft te maken met waarden zoals verbondenheid, samenhorigheid, trouw. Christelijke gelovigen vinden de eer van hun God ook heel erg belangrijk en dat kán ervoor zorgen dat er sjaaltjes gedragen worden en er gezongen wordt in de kerk, maar veel vaker vertaalt christelijk geloof zich in bidden, goede daden doen, de Bijbel lezen… Dat heeft te maken met andere waarden (gehoorzaamheid, spiritualiteit, dienstbaarheid) maar ook met een andere manier om dezelfde waarden in een norm te gieten: verbondenheid toon je ook door stilletjes iemand te helpen in nood, door jezelf te verbinden met God in het gebed. Zelfs dezelfde normen zijn toch anders: de sjaals van de voetbalfan zijn kleurrijk en bedoeld om op te vallen, de sjaals van een gelovige christen zijn vaak sober en bedoeld om net zo onopvallend mogelijk te zijn. Maar ze zijn allebei een norm die voortvloeit uit dezelfde waarde: trouw aan de club.
In een samenleving zoals een land is er ook een wetgeving. Die wetgeving bevat de normen van dat land, en die normen beschermen de waarden die in de (meestal geschreven) grondwet van dat land terug te vinden zijn.
Voor onze grondwet zijn dat dingen zoals gelijkheid van alle burgers ongeacht hun etniciteit, hun geslacht of gender, hun geloof of politieke overtuigingen, hun relaties; en de vrijheid van al die burgers om te beslissen over wat ze doen met hun eigen lichaam, hun mening te uiten, hun mening te publiceren, hun geloof te belijden of samen te komen in groep. Die twee principes – gelijkheid en vrijheid – worden aangevuld met een idee van solidariteit: in België herverdelen we onze inkomsten via belastingen, die door de overheid geïnd worden, en dat belastinggeld wordt enerzijds gebruikt om gezamenlijke dingen te organiseren die voor alle burgers toegankelijk moeten zijn, zoals identiteitskaarten maken, wegen aanleggen, het openbaar vervoer of het onderwijs. En anderzijds gaat het naar het creëren van dezelfde vrijheid voor iedereen om een goed leven te leiden: mensen die ziek zijn krijgen een centje bijgestoken tijdens hun ziekte, mensen in armoede krijgen hulp om hun huur te betalen of hun kinderen naar school te sturen, organisaties die heel nuttig werk doen in de samenleving krijgen subsidies voor hun werking, zoals toneelgezelschappen, de jeugdbeweging of de Zelfmoordlijn…
De vrt staat als overheidsinstelling voor een heel moeilijke taak: hoe zetten we die drie grote waarden van de grondwet, waar heel veel wetten rond geschreven zijn, om in normen waar we ons aan houden wanneer we televisieprogramma’s maken? Daar draait dus dat programmacharter rond.
De vrt legt zichzelf een aantal waarden op waarvan ze vindt dat ze er zich aan moet houden. Van de website:
Het is opgebouwd rond zeven thema’s:
– creatief en verantwoordelijk
– integer en onafhankelijk
– maatschappelijk relevant en pluriform
– gehecht aan waarheid en verantwoording
– fair en met respect
– aandacht voor de gevoeligheden van het publiek
– open en eerlijk. [x]
Dat is heel wat. Stel dat je een komisch programma gaat maken en je moet bij het schrijven van de dialogen, maar ook bij het maken van de decors, het inhuren van cameramensen en acteurs, de marketing ervan e.d.…. altijd rekening houden met deze dertien waarden, dat is een klus. Het charter werkt daarom die waarden zelf een beetje meer uit.
Bij fair en met respect, wat ik zelf een hele vage vind, lees je bijvoorbeeld dit:
De VRT respecteert de privacy van de mediagebruiker. We gaan verantwoordelijk om met persoonsgegevens en zijn transparant over het gebruik van data. We zijn fair en respectvol in wat we uitzenden of publiceren en in hoe we dat produceren. We zijn fair, eerlijk en rechtuit tegenover wie aan ons aanbod deelneemt en tegenover het publiek. We vermijden betuttelende of neerbuigende taal. [x]
Daar kan je als programmamaker al heel wat meer mee.
Maar wat als je dingen toch verkeerd ingeschat hebt? Of wat als de tijd verandert en dingen die vroeger oké waren volgens de normen van toen, kunnen nu niet meer door de beugel. Ook daar heeft het charter een antwoord op:
We tonen de wereld zoals hij is, inclusief minder aangename, controversiële, provocerende of choquerende zaken. We evalueren reacties en uitzendingen die als beledigend of kwetsend ervaren worden steeds binnen hun context, rekening houdend met het aanbod, platform, uitzendvenster, actualiteit, persoonlijkheid en autoriteit van de presentator enz. Onschuldige thema’s, verhaallijnen of grappen kunnen kwetsend worden door de omstandigheden, de actualiteit of naar aanleiding van bepaalde verjaardagen. We houden daar zo veel mogelijk rekening mee. We herhalen kwetsende items of aanbod niet nodeloos. Ook op dit vlak staat de VRT op haar redactionele vrijheid, met name in humor en satire. [x]
M.a.w. als lid van het publiek mag je een klacht indienen, en dan zal die klacht bekeken worden door de programmacharterraad: houdt het programma zich aan de voorgeschreven waarden van de grondwet, vertaald in de 13 waarden van het programmacharter, en de normen die de vrt aan die waarden gehangen heeft?
3. Eerste reden tot zelfcensuur: discriminatie en racisme
In de uitleg van woordvoerder Jan Sulmont die ik eerder citeerde, vind je twee verschillende redenen om afleveringen niet langer te delen met het publiek:
“Het gaat om afleveringen waarin onder meer gelachen wordt met zwarte mensen en homo’s. Te stereotiep, aldus de openbare omroep. Zo wordt in een van de ongepaste scènes gezegd dat “Xavier gaat vechten bij de bosnegers in Joegoslavië”. In een andere aflevering toont Fernand een foto van een wit en een zwart kindje, en zegt hij dat het witte kind zwart is geworden door vergiftiging. “ [x]
De eerste reden is dus dat sommige afleveringen kwetsend kunnen zijn voor kijkers. Over racisme zegt het charter bijvoorbeeld:
“We weren elke vorm van discriminatie in ons aanbod. We zetten niet aan tot discriminatie of racisme en laten dat ook niet toe door derden.”
En
“Ook in fictie brengen we maatschappelijk gevoelige thema’s en controversiële en bediscussieerbare onderwerpen zoals geweld, drugs, racisme en alcohol. We doen dat op een manier die passend is voor de publieke omroep.”
Racisme schendt het principe van gelijkheid in de grondwet, één van onze drie grote gemeenschappelijke waarden. In het charter van de vrt wordt dat vertaald naar de waarden maatschappelijke relevantie en pluriformiteit en gehechtheid aan waarheid en verantwoording.
Hier is de vraag waar een programmamaker van een komisch programma dus eigenlijk voor staat: wanneer mag ik een racistische mop gebruiken?
Het charter zegt daarover dat de mop niet mag aanzetten tot discriminatie, dat ze op een realistische manier racisme in beeld moet brengen en dat het moet passen bij de functie van de publieke omroep.
Als we dan kijken naar de twee voorbeelden die gegeven worden, kunnen we misschien zelf achterhalen waarom de programmacharterraad vond dat de twee genoemde voorbeelden echt niet door de beugel konden.
Het eerste voorbeeld is dat van soldaat Xavier waarover gezegd wordt dat “Xavier gaat vechten bij de bosnegers in Joegoslavië”. Op het eerste gezicht lijkt het wellicht vooral te gaan over het gebruik van het n-woord in die zin*. Dat woord is op zich kwetsend voor veel mensen en een woord dat uit ons taalgebruik gehaald is, maar het past niet meteen bij het opzet van het charter. Het is immers heel realistisch taalgebruik, jammer genoeg.
Persoonlijk denk ik dat het eerder gaat over de hele zin. Het woord dat gebruikt wordt is immers niet het n-woord, maar een afgeleide daarvan. Dat woord verwijst in de Nederlandstalige context naar mensen die zichzelf wisten te bevrijden uit slavernij, voornamelijk in de voormalige Nederlandse kolonie Suriname. De geschiedenis van de Surinaamse marrons is heel erg interessant, maar het gaat dus over kleine gemeenschappen van tot slaaf gemaakte mensen die uit hun gevangenschap ontsnapten en letterlijk in het woud gingen leven met hun families, buiten de samenleving, om hun vrijheid te kunnen blijven beschermen.
Het woord dat hier gebruikt wordt is denigrerend: je hebt heel dappere mensen die letterlijk hun leven riskeren om vrijheid te zoeken voor zichzelf en hun familie, en dan noem je hen zo. Er is ook geen excuus voor, zoals “jamaar ik bedoeld gewoon iemand met een donkere huid, in mijn tijd was dat woord veel beleefder dan iemand zwart noemen”. Dat klopt absoluut voor het n-woord, en voor veel mensen die geboren zijn voor de jaren ’70 is het n-woord helemaal niet zo lelijk en beladen als voor jongere generatie. Maar dat geldt absoluut niet voor “bosneger”.
Wat meer is: er wonen helemaal geen tot slaaf gemaakte mensen in Joegoslavië. Dat doet me vermoeden dat de oorspronkelijke mop over “zandnegers” moet gesproken hebben en de redactie dat er toch wat over vond, of dat de auteur van die specifieke mop twee racistische termen door elkaar gehaald heeft. (Dat specifieke woord is een scheldwoord voor Noord-Afrikaanse mensen.)
Mijn broer toonde gisteren dat hij veel slimmer is dan ik, want hij denkt dat het nog dommer is: de persoon wil eigenlijk “Bosniër” zeggen maar om te tonen hoe dom of slecht geïnformeerd is, gebruikt ie “bosneger”, want dat klinkt een beetje hetzelfde… Dat maakt het eigenlijk nóg erger.
Het is al even geleden, maar begin jaren 1990 barstte in Joegoslavië een grote burgeroorlog uit. Verschillende regio’s van het land verklaarden hun onafhankelijkheid van het geheel, met name Slovenië, Kroatië en Bosnië-Herzegovina. In verschillende van die nieuwe landen kwam het tot bloedige conflicten o.a. omdat de Servische nationalist Slobodan Milošević de belangen van de Servische bevolking wilde verdedigen. Milošević was de president van Servië, en wilde Bosnië-Herzegovina verdelen onder zijn eigen land en Kroatië, hoewel 40% van de bevolking geen Bosniërs of Kroaten waren, maar moslims met roots in het Ottomaanse Rijk (groot-Turkije) of Albanië. Dé oplossing voor de Servische nationalisten? Etnische zuiveringen, ofte: genocide. Moslims en Albanezen in Bosnië en Kosovo werden verzameld, in kampen gestoken of gewoon ter plekke geëxecuteerd. Europa keek een beetje toe, want we waren na de lange vrede vergeten dat ook op ons grondgebied oorlog gevoerd kon worden. En wanneer we dan toch ingrepen, was dat geen onverdeeld succes (het bloedbad van Srebrenica zit ook nog stevig in mijn geheugen ingebed, en dat was in 1995).
In die context wordt de mop niet gewoon racistisch, maar walgelijk: Xavier, een Belgische soldaat, gaat vechten tegen de Bosniërs in Joegoslavië, m.a.w. tégen de slachtoffers van een genocide.
Om een vergelijking te maken: stel dat iemand in 1941 de mop had gemaakt dat Xavier, een Amerikaanse soldaat, ging vechten tégen de joden in Europa… Zou dat nu nog grappig zijn?
Als we dan kijken naar het charter en naar het woord ‘kwetsend’ in plaats van racistisch, dan vinden we dit:
“Bij hergebruik van materiaal gaan we na of het kwetsend kan zijn of betrokkenen die opnieuw worden opgevoerd in verlegenheid kan brengen. Dat geldt niet alleen bij lijden of dood, maar ook bijvoorbeeld voor jeugdbeelden of beelden over rellen. In de mate van het mogelijke brengen we de betrokkenen vooraf op de hoogte.”
Misschien was de mop toen, in de jaren 1990, nog onschuldig. Wisten wij veel? We waren maar matig geïnteresseerd. Maar nu, na de dood van duizenden onschuldige burgers en met heel veel van de toen gevluchte Kosovaren en Albanezen als medeburgers in ons land, kan ik me voorstellen dat het heruitzenden van zo’n grap niet past binnen het charter van de vrt.
De andere mop die aangehaald wordt, is één van Fernand: “In een andere aflevering toont Fernand een foto van een wit en een zwart kindje, en zegt hij dat het witte kind zwart is geworden door vergiftiging.”
Hier missen we context om dit voldoende te kunnen beoordelen. Fernand is een eikel, dus wordt de mop gebruikt om dat te illustreren? Of is het echt bedoeld voor het publiek om er mee te lachen? Wordt Fernand in de aflevering zelf gecorrigeerd en geconfronteerd met zijn racisme? Of passeert het gewoon? Daarvoor zouden we de aflevering moeten zien. Als Fernand niet bestraft wordt voor die duidelijk racistische en ontmenselijkende uitspraak (een zwart kind is immers geen écht kind, maar een ziek wit kind) dan begrijp ik de beslissing van de raad: dan past de opmerking niet in het charter.
Het ontmenselijken van je medemens op basis van één eigenschap die jij niet met hen deelt, is een tactiek die gebruikt wordt in genocides zoals die in Kosovo. Door van je medemens een minder-mens te maken, maak je het ook minder erg als daar iets mee gebeurt. Eén zo’n opmerking zet misschien niet aan tot haat of discriminatie, maar zonder enige context kan het wel bestaande ideeën die mensen hebben over hun eigen meer- of minderwaarde bevestigen. Denk terug aan het experiment met de poppen waar ik over schreef toen we het hadden over racisme: ook kinderen met een donkere huidskleur denken negatiever over de donkere poppen dan over de lichte. Dat komt omdat we voortdurend gebombardeerd worden met subtiele en niet-zo-subtiele boodschappen over de waarde van mensen met een bepaalde huidskleur. Zoals: een zwart kind is eigenlijk gewoon een ziek wit kind…
Op z’n minst zetten zo’n uitspraken aan tot zelfhaat.
Buiten De Zone na het proces van Bart De Pauw heeft plots een heel andere betekenis gekregen….
4. Tweede reden tot zelfcensuur: kunst vs. kunstenaar
De tweede reden op afleveringen te verwijderen was deze:
“Daarnaast zijn ook episodes waarin acteurs met een strafblad opduiken geschrapt. Het gaat dan bijvoorbeeld om een aflevering met een gastrol voor Guy Van Sande, die veroordeeld is voor het bezit, de productie en de verspreiding van kinderporno. Ook David Verbeeck dook in het verleden op in de populaire reeks. Hij werd in 2016 eveneens veroordeeld voor het bezit van kinderporno. Al trekt de VRT de lijn op dat vlak nog niet consequent door. Afleveringen met de recent veroordeelde Jan Van Hecke zijn bijvoorbeeld wel nog te zien op het streamingplatform van de openbare omroep. “ [x]
Eerst en vooral, onze eerste vraag: welke waarde wordt hier beschermd, welke norm wordt gehanteerd om die waarde te beschermen? En persoonlijk vind ik dit een moeilijke. Als ik ooit een beetje tijd vind, wil ik graag een post maken over de moeilijke relatie tussen kunstenaar en creatie. Ik bekijk bijvoorbeeld nooit films van Woody Allen of Roman Polanski sinds ik weet dat zij ongestraft een kind misbruikt hebben. Dat is mijn eigen ethische keuze, en een gemakkelijke, want ik ben niet bepaald fan van één van beide heren. Moeilijker vind ik dan de muziek van Michael Jackson, bijvoorbeeld, of mijn favoriete sketch uit Buiten De Zone: “Grieten versieren met Raf Willems”, waarin Bart De Pauw de meest creepy nerd ooit speelt… een pak minder grappig nu blijkt dat hij wellicht gewoon zichzelf speelde. Of niet?
Eigenlijk gaat het hier niet zozeer over een waarde die je beschermt, dan wel iemand die een bepaalde waarde die jij belangrijk vindt zo hard geschonden heeft, dat je niet meer van het werk van die persoon kan genieten of niet langer wil bijdragen aan diens rijkdom. In dit geval is het wel duidelijk welke waarde dat is: de lichamelijke integriteit van kinderen. Weinig dingen roepen zoveel morele walging op, denk ik, als weten dat iemand fantaseert over seks hebben met kinderen of foto’s en filmpjes maakt van kinderen met het doel daar dan achteraf bij te masturberen. Ja, ik zeg het eventjes zoals het is, maar dat is belangrijk: “de productie en verspreiding van kinderporno” wil zeggen dat Van Sande een camera genomen heeft, een kind voor die camera gezet heeft en heel bewust gedacht heeft: bij deze foto’s ga ik of gaan mijn klanten achteraf eens lekker klaarkomen.
Dus ja: walgelijk. Maar betekent dit dat je op voorhand voor andere mensen moet oordelen of ze de creaties van die persoon nog willen consumeren? Als je chocolade kocht van een bepaalde fabriek in de V.S. in de jaren ’80, kreeg je ook geen waarschuwing op de wikkel: Pas op, mogelijks gemaakt door een veroordeelde seriemoordenaar. Volstaat het om voor de aflevering erop te zetten: Pas op, deze lichthartige aflevering van een komische serie bevat een veroordeelde maker en verspreider van kindermisbruik?
Wat zegt het charter?
Als ik strafblad intyp, vind ik niks. Maar over kinderen wordt veel geschreven, en sommige van die dingen zijn bruikbaar.
“We hebben een bijzondere verantwoordelijkheid tegenover kinderen en jongeren. Waar ze bijdragen aan ons aanbod of er een rol in spelen, zorgen we ervoor dat hun waardigheid en hun fysieke en emotionele welzijn worden beschermd.”
“Indien nodig waarschuwen we voor mogelijk schokkend aanbod in de titel of de tekst en we gaan bewust om met de mogelijke impact van het aanbod op gebruikers, met extra aandacht voor kwetsbare personen of mensen in een kwetsbare situatie (zoals kinderen, jongeren, slachtoffers, minderheden). (Dit gaat over Digitale Diensten, dus vrt nu)”
“We hebben respect voor het welzijn en de waardigheid van kinderen en jongeren die meewerken aan het aanbod.”
Hier zijn een paar mogelijkheden: misschien ging het specifiek over scènes waarin de betrokken acteurs samenwerkten of een scène deelden met kinderen. Misschien was het op vraag van slachtoffers van de acteurs of een slachtofferrechtenorganisatie. Misschien was de bedenking: F.C. De Kampioenen is een serie waar heel veel kinderen en jongeren naar kijken, en dan willen we niet dat een potentieel slachtoffer van één van beiden toevallig op diens kop moet kijken.
Dat lijken me goede redenen om als norm te hanteren voor de specifieke waarde van het beschermen van de integriteit van kinderen, maar ook een moeilijke – waar ligt de grens? In deze afleveringen had de betrokken acteur een bijrolletje, maar wat als iemand een hoofdrol heeft?
VTM had dit probleem met De Kotmadam, ook een lichtvoetige komische serie die ook door kinderen geapprecieerd wordt. Een derde Vlaamse acteur die veroordeeld was voor het bezit en verspreiden van kinderporno (wat is dat toch met die Vlaamse acteurs zeg?) speelde immers een belangrijke rol in enkele seizoenen van die reeks. VTM koos ervoor die seizoenen gewoon te schrappen – in de kluis.
Daar was niet zoveel over te doen, omdat VTM een privébedrijf is en met haar eigen producten mag doen wat het wil. De vrt wordt georganiseerd met belastinggeld en dus hebben we als publiek het gevoel dat we meer inspraak moeten hebben.
Laten we voor we in de kritieken duiken even revalueren wat we geleerd hebben. De vrt heeft de moeilijke taak om onze grondwettelijke waarden gelijkheid, vrijheid en solidariteit op zo’n manier te gebruiken dat elk programma eraan voldoet, en geen enkel programma die waarden schendt. Om dat te doen, hebben ze een tekst geschreven die 13 waarden bevat die op hun beurt die drie basiswaarden moeten vertalen naar praktische normen. Een raad beluistert klachten van het publiek en gebruikt die dertien waarden en de bijhorende normen om te evalueren of een bepaald programma die waarden schendt.
Op basis van dit proces heeft de raad de vrt geadviseerd om 16 afleveringen van F.C. De Kampioenen niet meer uit te zenden, omdat ze ingingen tegen bepaalde waarden, zoals de gelijkheid van elke burger (door discriminerend of onrespectvol gebruik van humor) of de integriteit van kinderen (omdat er veroordeelde kindermisbruikers in te zien waren).
Als je dat nu zelf zo bekijkt, wat denk je nu? (Voor mijn oud-leerlingen: die lichte walging die je nu voelt, dat zweet dat uitbreekt op je voorhoofd? Ja, dit is een reflectieopdracht vraag 😉 Haal je logboek al maar boven!)
5. Kritiek #1: Gebrek aan transparantie
Ik begon deze post met een opsomming van de eerste reacties op deze aankondiging van de vrt. Als de vrt deze aflevering toepast omdat ze de normen hanteert in het charter om bepaalde waarden die ze belangrijk vindt te beschermen, dan kunnen we er van uit gaan dat de kritiek ook komt vanuit bepaalde waarden. Dus laten we eens nagaan wat die kunnen zijn.
Een eerste kritiek vond ik bij Maurits Vande Reyde, parlementslid voor Open-VLD, en Vlaams Belang:
“Een VRT-commissie neemt deze beslissingen in het geborgene. Dat is weinig transparant. De VRT moet de discussie open voeren en het goede voorbeeld geven.” [x]
“De politiek correcte woke-ideologie zorgt ervoor dat er achter gesloten deuren aan censuur wordt gedaan. Wie maakt die beslissingen? De VRT moet zich hier voor verantwoorden.” [x]
Hier is het argument transparantie. Transparantie is een manier (een norm meer dan een waarde) om andere dingen te garanderen: inspraak, eerlijkheid, een rechtvaardig proces. Transparantie van een proces zorgt ervoor dat er niemand kan valsspelen en dat er geen fouten gemaakt kunnen worden. Denk aan de context van de les: als er op je toets bij elke vraag al staat op hoeveel punten die staat, is het proces van de toets maken véél transparanter. De leraar zal niet zomaar een buis kunnen geven omdat ze je niet tof vindt, bijvoorbeeld.
Er zitten dus heel wat belangrijke waarden achter die norm van transparantie: waarheid, eerlijkheid, rechtvaardigheid én gelijkheid (dat was één van de drie waarden van de grondwet). Een goede ethische kritiek dus.
Maar er is een probleem met dit argument. Ik denk dat de voorgaande uitgebreide analyse aan de hand van het charter toont dat het allemaal niet zo ontransparant is als deze politici voorstellen. We hebben zelf immers de oefening kunnen maken aan de hand van het charter, en we weten dat er een programmacharterraad is en dat die bestaat uit Tv-makers en dat die reageert met advies op klachten van burgers over programma’s of inhoud van de sites. Dat is hetzelfde als elke ombudsdienst in elke organisatie. Die kritiek lijkt me dus nogal vals.
Waarom geef je ze dan? Wel, hier is een vraag die je je moet stellen: zouden deze politici dezelfde kritiek geven als het alléén ging over afleveringen waarin veroordeelde kindermisbruikers te zien waren? Zouden ze kritiek geven als dezelfde raad op dezelfde manier geadviseerd zou hebben om de afleveringen in kwestie wél nog te laten zien? Ik denk dat de kans heel klein is. Hun kritiek over transparantie gaat dus vooral over die twee voorbeelden van racisme die we besproken hebben: het is volgens hen niet duidelijk waarom de raad adviseerde dat die tegen hun charter in gingen. (Persoonlijk zou ik dan zeggen, maar wie ben ik: als ik op 10 minuten dat charter vind en ik ben een onnozele juf godsdienst, dan kan het allemaal niet zo verdoken zijn).
Waar het fout gaat voor deze politici is wellicht dat ze het niet eens zijn met de beslissing. Je geeft heel zelden kritiek op een proces als je het eens bent met de uitkomst. Denk aan het inleveren van huiswerk op school. In een klas zitten 20 leerlingen. 18 van hen geven op tijd af en werken zich daar ook te pletter aan, en 2 vragen uitstel en krijgen dat. Omdat ze meer tijd hebben, zijn hun punten ook beter. Is dat eerlijk? Daar zijn zeker goede argumenten voor en tegen te geven. Maar de kans dat je luidop kritiek gaat geven op je leraar als je bij die 18 bent is een pak groter, dan als je bij die 2 bent.
Dat is wat hier gebeurt. Die programmacharterraad neemt immers regelmatig beslissingen, maar de meeste daarvan vallen niet op. Stel dat de vrt de afleveringen na klachten van burgers wél was blijven uitzenden, dan had ze daar wellicht geen uitleg over moeten geven en dan was dat wellicht niet in het nieuws gekomen. Dus dat is één: het proces is hetzelfde, maar de uitkomst valt veel minder op. Stel dat de vrt wél uitleg zou gegeven hebben, dan is – gezien de rest van de argumenten van deze politici, waar ik straks verder op in ga – de kans heel groot dat ze die beslissing wél gesteund zouden hebben. Het proces is hetzelfde, maar de uitkomst is wat zij zouden willen.
Dus die eerste kritiek, transparantie, leert ons niet veel omdat het duidelijk a) geen gefundeerde kritiek is, want we deden net de oefening zelf en b) de kritiek niet gaat over het proces zelf maar over de uitkomst.
6. Kritiek #2: Historische correctheid
Wat is er dan mis met die uitkomst? Hierover vond ik verschillende dingen. De eerste is een opmerking die ik terug zag komen bij imam Khalid Benhaddou en volksvertegenwoordiger voor de Open-VLD Maurits Vande Reynde:
“Foute beslissing om enkele afleveringen van F.C. De Kampioenen te schrappen wegens – volgens hedendaagse normen- ongepaste content. Geschiedenis, hoe fout die ook kan zijn, moet je in de ogen kijken, duiden, eruit leren, maar vooral niet wissen…” [x]
“Beeld je de geschiedenislessen in volgens dezelfde krampachtigheid waarmee media omgaat met de laatste paar decennia: Hendrik VIII heeft niet bestaan. Robespierre schrappen we de periode 1789-1794. Nero is enkel een stripfiguur.” Dat is een overdreven vergelijking, geeft hij zelf ook toe: “Maar het bevat wel een kern van waarheid. De geschiedenis mag je niet censureren en toont aan dat we altijd vooruitgaan.” [x]
Beide heren komen terug op de vraag: hoe ga je om met moeilijke geschiedenis? Moet je die censureren, of moet je die op zo’n manier presenteren dat we ook uit historische fouten kunnen leren? Hier kunnen verschillende waarden aan gekoppeld zijn: een respect en eerbied voor de waarheid, het verlangen om te leren uit het verleden om zo toekomstige fouten te voorkomen, duiden waarom bepaalde dingen veranderd zijn… Hier zit waarheid als voornaamste waarde aan gekoppeld. Opnieuw een goede ethische kritiek dus.
Maar ik ga me opnieuw de vraag stellen of de kritiek wel terecht is. Benhaddou en Vande Reyde hebben het over geschiedenis. Hoe leren we over geschiedenis? Wel: we leren over geschiedenis via de lessen op school, via goed onderzochte documentaires, via boeken… Daar zit accurate informatie in over het verleden, die goed onderzocht en onderbouwd is.
Daarnaast kunnen we ook over het verleden leren uit fictie. Ik ben persoonlijk een grote fan van stationsromans die zich afspelen in de Regency periode in Engeland, en ik heb daar veel uit geleerd. Zoveel zelfs dat ik niet naar de Netflix-serie Bridgerton kan kijken zonder te roepen tegen het scherm (en mijn zus) over hoe vreselijk historisch inaccuraat die serie is. En dan heb ik het niet over het feit dat de cast heel etnisch divers is, maar over dingen als: geen cravat dragen als man, geen handschoenen dragen als vrouw, al dat haar dat los hangt, dinertjes waarbij meer vrouwen dan mannen aanwezig zijn, de totaal van de pot gerukte rol van Queen Charlotte… GRUWEL. Maar ik neem dan ook niet aan dat Bridgerton de geschiedenis accuraat zou moeten weergeven, want dat zou totaal niet tof zijn om naar te kijken: iedereen is ziek, vuil, onderdrukt en/of gaat vroeg dood. Daarom is het ook fictie.
Je zou kunnen zeggen: maar F.C. De Kampioenen is ZELF een stukje geschiedenis, een tijdsdocument. Het biedt een blik op hoe Vlaanderen was in de jaren ’90. Daarop zou ik dan zeggen: is dat? Is dat? Serieus: is dat? Ik was een tiener in de jaren ’90, en ik kan zeggen, hand op het hart: F.C. De Kampioenen is fictie. Een humoristische uitvergroting van Vlaamse stereotypen: de luie alcoholistische boefer en zijn veel te luide bazige vrouw, de café uitbater die een grote loebas is, het tuttige juffrouwtje, de garagist die altijd alles in ’t zwart doet… Dat zijn culturele stereotypen die niet bepaald flatterend zijn, maar waar we allemaal wel iets van iemand in onze omgeving herkennen. Maar of het een tijdsdocument is? Daar moet je zelf maar eens goed over nadenken.
Een andere vraag is of dit tijdsdocument effectief vernietigend of onherkenbaar veranderd wordt door bepaalde afleveringen niet langer beschikbaar te maken. De afleveringen bestaan nog. Dit is geen boekverbranding, zoals onder de NSDAP gebeurde in Duitsland of zoals nu soms door evangelische christenen in de V.S. gedaan wordt. De vrt gaat niet van deur tot door om alle dvd’s en videocassettes waarop die afleveringen staan te verwijderen. Het document bestaat nog, maar het is niet meer zo gemakkelijk toegankelijk voor een nieuw publiek.
Moet elk tijdsdocument, elk boek of gedicht of kunstwerk dat ooit in het verleden gemaakt werd, voor iedereen toegankelijk zijn? Dat is gewoon niet zo. Er zijn kunstwerken die vernietigd werden, boeken die nooit herdrukt werden en waar nu slechts enkele exemplaren van over zijn in musea en universiteitsbibliotheken… Moet ik als burger toegang hebben tot de rijksarchieven om de hele geschiedenis te kunnen kennen van mijn land? (Dat mag zelfs niet, want dan schend ik de privacy van mijn medeburgers.)
Het argument lijkt op het eerste gezicht dus wel zinvol: je moet de geschiedenis laten zoals ze is en niet veranderen. Maar als je er verder over begint na te denken, wordt het toch ook weer een vreemd argument: welke geschiedenis? En wat bedoel je met veranderen?
Ik ga terugkeren naar de oorlog in Joegoslavië. Daar ging één van die fragmenten over, immers. Geeft die mop een accuraat beeld van onze houding ten opzichte van het conflict toen? Wellicht wel. Ik zei immers al dat Europa heel lang gewacht heeft om in te grijpen, met gruwelijke gevolgen. Vijftig jaar na de georganiseerde moord door de Duitse staat op miljoenen Joden, Roma, mensen met een beperking, bejaarden, communisten en queer mensen, hebben we netjes toegekeken hoe een genocide uitgevoerd werd op de Kosovaarse en Bosnische moslims. Maar leer je dat uit die aflevering? Dat betwijfel ik. Leer je daar überhaupt iets uit, behalve dat het woord “bosneger” vroeger blijkbaar grappig was? Alleszins niet over de Joegoslavische oorlog.
Beide heren zeggen ook dat je zo’n dingen moet duiden. Oké dan. Alsof leraren – zoals ik of mijn collega’s Tine en Bram – niet de lieve dag lang duiden. Ik denk dat mijn leerlingen best wel weten dat normen veranderen en dat bepaalde woorden die vroeger gebruikt werden, nu niet meer gebruikt worden omdat we anders naar die dingen kijken. Wat meer is: we weten dat zelf uit ondervinding ook wel. Woorden als ‘imbiciel’ of ‘achterlijk’ waren vroeger klinische termen. Welke ouder zou het appreciëren als je met je kind dat een beetje trager leert naar de kinderpsychiater gaat en die zegt: Geen probleem meneer, uw kind is gewoon een imbiciel. Wij noemden elkaar op de speelplaats sibo, dat was iemand die les volgde in het buitengewoon onderwijs. We vonden het een grappige manier om iemand dom te noemen. Ik zou mijn buitengewoon intelligente en capabele metekind niet meer in de ogen kunnen kijken als ik dat woord nu nog zou gebruiken, want zij begon haar schoolcarrière in het buitengewoon onderwijs en sluit die nu af met een diploma hoger onderwijs en een stralende toekomst. Neurodivergentie is iets waar we nu meer over weten en als samenleving meer begrip voor hebben. Is dat een verlies voor mij, dat ik het woord sibo niet meer kan gebruiken? Of een winst voor al die mensen die vroeger alleen maar een grap waren of iemand om medelijden mee te hebben, en die nu hun talenten en mogelijkheden gewoon kunnen benutten?
Maar laten we er van uit gaan dat mensen nog steeds niet weten dat die specifieke uitspraken super racistisch zijn, en dat je dat nog steeds zou moeten uitleggen. Hoe ga je dat doen, concreet? Doe je een disclaimer voor de aflevering, zoals ik voorstelde als waarschuwing voor het verschijnen van iemand die kinderen in beeld bracht om er zich bij te masturberen (ik kan niet genoeg benadrukken dat de frase “productie en verspreiding van kinderporno” veel te netjes klinkt voor wat die persoon gedaan heeft)? Wie leest dat? Pauzeer je de aflevering en laat je iemand eventjes uitleggen waarom deze mop nu toch niet meer zo oké is? En daar gaan geen klachten over komen? Moet elke kijker van F.C. De Kampioenen verplicht ook een reeks YouTubefilmpjes bekijken om te duiden? Deze blogpost bevat ruim over de 7000 woorden. Hoeveel daarvan zijn er nodig om zo’n ding te duiden? En hoeveel mensen die zo’n mop best wel grappig vinden, gaan zoveel willen lezen?
En dan is er nog de vraag van die kindermisbruikers, en dus de vraag van de kunstenaar en de creatie: wat is de historisch belangrijke les van Guy Van Sande die plots opduikt op je scherm? Dat we vroeger nog niet wisten dat de man een gevaarlijk roofdier was? Belangrijke les om te verdedigen…
Hoe dieper we op het argument ingaan, hoe meer we ontdekken dat het eigenlijk toch ook weer weinig steekhoudt. We hebben het immers niet over standbeelden van Leopold II die vernietigd worden, waarbij het écht gaat over belangrijk gemeenschappelijk erfgoed, over kunst, over dingen die je effectief kan duiden… Het gaat over 16 afleveringen van een langlopende reeks van 200 afleveringen, die niet meer uitgezonden zullen worden, en waar heel weinig historische waarde in zit.
Op zoek naar een beter argument, dus…
7. Kritiek #3: Mogen we nog iets zeggen ja?
En dat brengt ons terug bij het begin van de tekst. Ik geef het woord aan socialistisch partijvoorzitter Connor Rousseau:
Er zijn grotere problemen op dit moment, natuurlijk. Alleen krijgen vele mensen (blijkt ook uit mijn poll, die al door 10k mensen werd ingevuld) gevoel “dat je niets meer mag zeggen”. We moeten opletten dat we dat gevoel niet voeden. Want dat werkt net contraproductief voor doel dat we hebben: rekening houden met elkaar. Samenleving zien zoals ze echt is: diverse [sic] [x]
Eerst en vooral: ook deze kritiek gaat duidelijk niet over de kindermisbruikers, tenzij Rousseau bedoelt dat we in onze diverse samenleving ook moeten rekening houden met de monsters onder ons? (Ik ga hem het voordeel van de twijfel geven, en er van uit gaan dat hij dat niet bedoelt.)
Rousseau neemt elders ook het woord cancelen in de vingers. Hij verwijst daar mee naar cancel culture: het idee dat als je een faux pas maakt, daar sociale repercussies voor zullen zijn. Ik zal daar nog wel eens een hele blogpost aan wijden, maar je kan ook teruggaan naar het artikel dat ik schreef over fatsoen: er zijn geen andere straffen voor het overtreden van fatsoensregels dan sociale uitsluiting. Dat is zo oud als de mensheid zelf: in de Bijbel vind je heel veel verhalen over mensen die blind waren, mentale gezondheidsproblemen hadden, een morele fout begingen… en die moesten leven aan de letterlijke rand van de samenleving. (Daar komt ook het woord marginaal vandaan, een woord dat we ondertussen… niet meer gebruiken.) Het hele punt van het Nieuwe Testament is net dat Jezus die sociale straf doorbreekt en die isolatie doorbreekt. Je kan dus niet zeggen dat dit een nieuw links ding is, zoals weleens beweerd wordt, dat voortkomt uit Amerikaanse bewegingen zoals #MeToo of #BlackLivesMatter, als het ding al meer dan 2000 jaar oud is en o.a. beoefend werd door orthodoxe joden. Of denk aan het boek The Scarlet Letter van Nathaniel Hawthorne uit 19850 waarin een jonge vrouw met een rode A op haar kleren genaaid door het leven moet gaan in een piepkleine, heel conservatief christelijke gemeenschap omdat ze als ongehuwde moeder een kind had. Of denk aan de gele davidsster of de roze driehoek die door de NSDAP gebruikt werd in Duitsland om joden en homoseksuelen te identificeren zodat iedereen hen kon uitsluiten… Niks nieuws onder de zon.
Rousseaus kritiek is dus dat als je zo’n beslissingen neemt, veel mensen het gevoel gaan krijgen vanzelf niet meer vrij te zijn om te mogen zeggen wat ze willen. Dat ze zelf risico lopen om sociaal geïsoleerd te geraken door hun gedrag.
Ik schreef hier eerder al over toen we het hadden over politieke correctheid (dat was de term die voor 2019 gebruikt werd voor wat nu ‘woke’ en ‘cancel culture’ genoemd wordt). Wanneer een overheidsinstelling zoals de vrt censureert, kom je dichter in de buurt van het recht op vrije meningsuiting dan wanneer je klasgenoot tegen jou zegt dat je niet meer welkom bent bij hen in de groep omdat je homofobe dingen gezegd hebt over zijn vriend. Onze waarde van vrijheid in de grondwet gaat immers over de vrijheid om onze mening te zeggen zonder dat de overheid ons daarvoor bestraft, en niet de vrijheid van de reacties en meningen van onze medeburgers.
Bekijk het zo: in mijn les ben je vrij, net als iedere leerling, om je mening te zeggen. Ik zal je daar niet voor straffen, hoogstens eens zo’n vervelend gesprek na de les over ‘rekening houden met de gevoelens van anderen’. Maar dat betekent niet dat als jij homofobe dingen zegt, je niet moet luisteren naar de reacties van je klasgenoten die je homofoob zullen noemen, of die zich niet langer veilig zullen voelen bij jou nu ze weten wat je écht van hen denkt. Daden hebben gevolgen, en de overheid beschermt ons recht om onze mening te uiten en beschermt ons niet van de sociale gevolgen van het uiten van die mening. Alleen als een ander recht geschonden wordt, zal ze ingrijpen. Als een klasgenoot jou in je gezicht slaat omwille van je homofobe uitspraak, zal ik tussenkomen en je klasgenoot bestraffen. Niet omdat ik jouw recht om je mening te uiten wil beschermen, maar omdat je klasgenoot een andere norm (dat we elkaars lichaam geen schade berokkenen omdat dat lichaam onze eigendom is en niet die van een ander) schond. De waarde die ik daar bescherm is de integriteit van je lichaam, niet jouw vrijheid.
En die dingen worden in dit soort debatten weleens door elkaar gehaald. Mag je het grappig vinden als iemand een zwart kind een vergiftigd wit kind noemt? Ja. Dat mag. De overheid zal je daar niet voor straffen. Maar dat betekent niet dat ik niet mag vinden dat jij dan een racistische oetlul bent, of dat ik niet het recht heb om dan niet meer met jou te willen omgaan.
Als we uitzoomen naar het geval van een overheidsinstelling die een charter heeft om normen en waarden te gaan beschermen in haar programma’s, dan moeten we ook naar die dynamiek kijken. De overheid kan de makers van F.C. De Kampioenen niet bestraffen voor het schrijven van racistische moppen, en ze kan de vrt niet verbieden om die moppen uit te zenden. Dat zou in gaan tegen de persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting van de betrokken medewerkers.
De vrt kan wél nadenken over welke gevolgen het gebruik van die vrijheid heeft, en dat doet ze in haar charter. Ze weegt daar duidelijk verschillende waarden tegen elkaar af: de veiligheid van kinderen, respect voor de waarheid, een juiste representatie van de hele samenleving in al haar diversiteit… Je kan niet al die waarden allemaal tegelijk beschermen, je gaat soms moeten kiezen.
In het geval van een klacht van een burger, moet zo’n raad dus in eerste instantie nadenken over het charter en advies geven: volgens ons strookt dit wel of niet met de waarden van onze instelling. En dan moet de vrt zelf een beslissing nemen: volgen we dit advies, of niet? Kiezen we ervoor om de mensen die zich gekwetst voelen door zo’n mop te beschermen tegen de pijn van die ervaring, of kiezen we ervoor om de mensen die zo’n mop grappig vinden daarmee te laten lachen?
De afweging gaat ook over wiens isolatie je verkiest, want één van de twee groepen gaat niet meer willen kijken. Mensen die zich niet goed voelen bij homofobe of racistische moppen, of mensen die niet willen riskeren dat ze de misbruiker van één van hun kinderen op het scherm zien verschijnen, die gaan afhaken als je de reeks gewoon zo blijft uitzenden. Als je de afleveringen verwijdert, gaan kijkers misschien net de homofobe of racistische moppen missen, en fans van Guy Van Sande zullen misschien boos zijn dat ze hun favoriete acteur niet langer kunnen zien.
Nog breder weet de vrt heel goed dat politici dit soort discussies heel graag aangrijpen om stemmen te ronselen. Het spreekt tot ons: het idee dat bepaalde dingen die vroeger oké waren nu niet meer oké zijn. We kunnen moeilijk om met verandering, en het doet ons ook de vraag stellen: welke veranderingen komen er nog? En het raakt ons ook, want wij hebben ook ooit gelachen met die dingen… maakt ons dat slecht? De vrt moet dus ook afwegen welk risico het wil nemen: wil het kijkers verliezen door programma’s uit te zenden die hen kwetsen, of wil het kijkers verliezen omdat politici hen gaan beschuldigen van cancel culture?
Elke beslissing heeft gevolgen. Soms zijn die gevolgen onzichtbaar: als de vrt ervoor gekozen had het advies van de raad niet te volgen, dan hadden we het daar niet over gehad. Dan hadden we het niet gehad over de transparantie van het proces, niet over de geschiedkundige waarde van een racistische mop over een genocide in Joegoslavië, niet over de vraag of we nog met iets mogen lachen? En sommige zijn zichtbaar, zoals de keuze van de vrt om dat sociale isolement te riskeren en in plaats daarvan het welbevinden van ándere kijkers te garanderen.
Rousseau eindigt zijn stukje met een dooddoener: we moeten allemaal leren samenleven met elkaar. Dat is goed en wel, maar hoe leef je samen met iemand die jou haat, of die jou minder waard vindt dan jij zelf? Moet ik dat respecteren en aanvaarden? Wie gaat mij daartoe verplichten: een politicus? Beperkt dat dan niet mijn vrijheid, dat ik verplicht word respect te tonen voor mensen die mij niet respecteren? Het niet uitzenden van 16 afleveringen van F.C. De Kampioenen omdat ze racistische moppen bevatten en kindermisbruikers tonen, hindert volgens Rousseau het samenleven méér dan racisme en kindermisbruik zelf.
Persoonlijk vind ik dat een heel straffe uitspraak, en ik vraag me af welke waarden hij daarmee wil beschermen….
* Voor wie zich waanzinnig ergerde aan het feit dat ik het n-woord wel citeerde maar niet zelf gebruik: ik geloof dat het belangrijk is om feiten te tonen exact zoals ze zijn, want alleen zo kan je die feiten correct beoordelen, zeker in een ethische discussie zoals deze. Om te weten waarom je een woord best niet gebruikt, is het belangrijk te weten in welke contexten dat woord gebruikt wordt en te voelen wat het doet. Na dit allemaal gelezen te hebben is het misschien verbazend om te ontdekken dat ik het au fond eens ben met het idee dat je geschiedenis correct moet weergeven en duiden. Dat wil niet zeggen dat ik zo’n woorden zelf moet of wil gebruiken. Ik weet heel veel over de werking van drugs, en de enige drug die ik gebruik is alcohol. Het is dus niet hypocriet van mij om én het woord te citeren in context, én het zelf niet te willen gebruiken. Ik heb er uiteraard begrip voor dat mensen die zelf Afrikaanse roots hebben, zich heel erg gekwetst kunnen voelen door het gebruik van dat woord (vandaar dat ik het zelf nooit zal gebruiken), maar dat is ook een beetje het punt van dit stuk. En ik vind het wel belangrijk om dat even uit te leggen.
Wil je alle vragen zien die ik al proberen te beantwoorden heb? Check hier.
Factotum 
Een gedachte over “111. Waarom censureert de vrt oude afleveringen van F.C. De Kampioenen?”