We hebben het allemaal al wel eens gehoord. Dikke mensen die niet comfortabel kunnen zitten op een vliegtuig krijgen te horen dat ze dan misschien maar eens moeten afvallen. Homo’s die op straat lastig gevallen worden, moeten zich maar eens normaal gedragen zoals iedereen. Hijabi’s die gewoon willen gaan studeren aan de unief met hun hoofddoek moeten gewoon hun hoofddoek afdoen, als ze dat zo graag willen. Een meisje dat aangerand wordt, krijgt al snel de vraag Heb je wel duidelijk nee gezegd? Jamaar, was dat wel duidelijk?
Dat heet victim blaming, en deze week waren er twee voorbeelden van victim blaming constant in het nieuws, het éne al duidelijker en simpeler dan het ander. Er was Jan Jambon die vond dat het de fout was van de jongeren die in Spanje ziek geworden waren omdat ze hun gezond verstand niet gebruikt hadden, en er waren de hongerstakers in de Begijnkerk die dan maar hadden terug naar huis moeten gaan toen ze uitgeprocedeerd waren. Als je buikgevoel nu zegt: Ho, maar dat zijn twee heel verschillende situaties, dan geef ik je zeker gelijk. Maar dat ze niet zo verschillend zijn als ze lijken… dat ga ik proberen aan te tonen in wat volgt.
1. Wat is victim blaming?
Laten we beginnen bij het begin: wat is dat nu precies, victim blaming? Het Nederlandse woord is schuldvraagomkering en dat toont eigenlijk heel goed wat het is.
Bij schuldvraagomkering ga je in een situatie waar iemand aangeeft zichzelf een slachtoffer te voelen, kijken naar het gedrag van die persoon zelf in plaats van te kijken naar de dader of het systeem waardoor iemand zich zo kan voelen. Zo leg je de verantwoordelijkheid (en dus de schuld) voor wat gebeurd is bij de persoon zelf: iets dat die persoon had moeten doen of beter niet gedaan had, heeft ervoor gezorgd dat die in de positie was om slachtoffer te worden, en dus is het eigenlijk toch ook (een beetje) je eigen fout.
De term werd voor het eerst gebruikt door William Ryan in zijn boek Blaming the Victim uit 1970. Ryan gebruikt het om een ideologie te omschrijven die racisme en sociale onrechtvaardigheid tegenover Afro-Amerikanen probeert goed te praten door de fout bij die bevolkingsgroep zelf te leggen, en niet bij machthebbers en structuren die eeuwenlang geprofiteerd hebben van dat racisme.
Het idee van victim blaming als een sociaal mechanisme is ouder: het wordt gebruikt door Theodor Adorno in 1947 (twee jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog) en drie jaar later opgenomen in de F-schaal waarin de filosoof samen met drie medeauteurs de persoonlijkheidskenmerken probeert te zoeken van mensen die vatbaar zijn voor fascisme, in een poging de gebeurtenissen van de voorbije decennia beter te begrijpen. Waarom zijn er mensen die Hitler of Mussolini graag willen volgen? Eén van de kenmerken die Adorno daarbij noemt, is minachting voor alles wat gediscrimineerd wordt of zwak is. Dat idee vind je later ook terug in Umberto Eco’s essay Ur-Fascime, waarin die een aantal basiskenmerken van een fascistische ideologie omschrijft. Eén ervan is minachting voor de zwakke, wat hij koppelt aan volkselitarisme: dat je beter bent dan anderen, omdat je behoort tot het volk, wat je definitie daarvan ook is. Onthoud dat idee, want dat komt straks nog terug.
Er lijken twee belangrijke redenen te zijn waarom we zo gemakkelijk verantwoordelijkheid bij het slachtoffer leggen. De eerste is dat we op die manier voor onszelf het gevoel kunnen creëren dat wij zoiets nooit zouden voorhebben. De tweede gebeurt wanneer we de logica van een dader volgen die geen verantwoordelijkheid wil opnemen, bv. omdat we ons identificeren met de dader of omdat we diens gedrag begrijpen.
Wie we mee de verantwoordelijkheid geven voor wat hen overkomt, heeft vaak ook te maken met vooroordelen die we hebben over slachtoffers en daders, en met de moraliteit van de samenleving. Zo gaan we sneller het gedrag in vraag stellen van iemand die verkracht wordt, dan van iemand die beroofd wordt. Kijken naar wie in een samenleving last heeft van victim blaming leert ons dan ook veel over hoe die samenleving goed en kwaad ziet, en welke vooroordelen ze daarover heeft.
Hoe werkt dat nu in de praktijk? Neem bijvoorbeeld het geval van het meisje* dat aangerand werd. Heb je duidelijk nee gezegd? legt de verantwoordelijkheid voor wat er haar overkomt bij haar: zij had stop moeten zeggen. Duidelijk stop moeten zeggen. Want je kent meisjes: die spelen graag een beetje mee met de jongens maar dan als puntje bij paaltje komt is het veel beloven, weinig geven. En je kent jongens: die zijn nu eenmaal volledig onderhevig aan hun driften en verlangens. Weinig meer dan beesten eigenlijk, mannen, zeker als ze een mooi meisje zien.
Klinkt als baarlijke nonsens, toch? Het idee dat mannen nu eenmaal zo overheerst worden door lust dat ze een situatie niet meer helder kunnen bekijken, dat ze niet merken dat iemand geen zin heeft of zelfs pijn, dat ze wel stop zegt maar hij is zo overmand door goesting… Dat is een zware belediging voor alle mannen die wél stoppen wanneer ze voelen dat iemand toch geen zin heeft in kussen, vrijen of seks, en voor de mensen die hen opgevoed hebben.
En dat een meisje zelf? Draai het eens om: een man wordt verkracht door een andere man. Hoeveel mensen zouden er aan denken om dan te vragen of hij wel duidelijk stop gezegd heeft? Dat is omdat we er van uit gaan dat de meerderheid van de mannen helemaal geen seks wil met een andere man, en dus geloven we veel gemakkelijker dat hij een slachtoffer is. Maar van vrouwen denken we dat dus wel.
Een andere factor is dat meisje zelf: is ze een sociale vlinder die regelmatig een one night stand heeft, of een getrouwde vrouw die nog nooit een scheve schaats gereden heeft? Is ze een sekswerker, of een non? Is ze mooi en sexy gekleed, of een dikke hijabi? Dat is wat er dus bedoeld wordt met die moraliteit van de samenleving, die vooroordelen: we vinden eigenlijk als samenleving sowieso dat meisjes niet teveel seks moeten hebben, en al helemaal niet dat ze er geld voor moeten vragen. Het is geen toeval dat het enige programma over sekswerk dat de laatste decennia op de Vlaamse beeldbuis verscheen, over mannelijke sekswerkers ging… Maar omdat we sowieso al vinden dat die vrouwen iets doen waar we het niet mee eens zijn, wat we moreel fout vinden, nemen we hen ook niet zo ernstig als ze slachtoffer zijn van iets: hebben ze zelf niet ook fout aan wat hen overkomt, gewoon door wie ze in de rest van hun leven zijn?
Je hoeft niet hard te zoeken om voorbeelden te vinden van victim blaming in de media. Denk bijvoorbeeld aan Kanye West die vond dat de Afro-Amerikanen zelf mee verantwoordelijk waren voor hun eigen slavernij, want waarom waren ze niet in opstand gekomen? Hetzelfde hoor je in antisemitische kringen over de Holocaust: zijn die Joden niet allemaal mak zelf naar de kampen gegaan? Als ze terug gevochten hadden, ja, dan hadden we meer sympathie kunnen hebben voor wat hen overkwam, maar als je geen weerwerk biedt, moet je niet klagen dat je sterft…
Maar laten we dus eens kijken naar de twee voorbeelden van de voorbije week.
2. “Dan had je maar niet op reis moeten gaan”
Een groep van 110 jongeren en hun monitoren die op reis waren aan de kust van Spanje, in Lloret de Mar en Calella, moesten noodgedwongen gerepatrieerd worden omdat een aantal van hen besmet waren met COVID-19. In totaal moesten 600 jongeren die via twee jongerenreisorganisaties een reis geboekt hadden, terugkeren. Er waren 139 besmette reizigers, en 12 besmette monitoren. Omdat je eigenlijk niet met COVID-19 over de Franse grens mag, moest er vanalles geregeld worden voor de repatriatie, en dat was dan weer een reden voor de media om iedereen en hun kat op te bellen voor een mening. [x]
Zo ook Vlaams minister-president Jan Jambon. Zijn reactie was de volgende:
“Er zijn een aantal maatregelen hier De logica is dat als wij een gevaar achten, als je die maatregelen hier niet volgt en je gaat naar Spanje, en je zegt: Ik lap mijn laars aan de maatregelen, ja, dat is om problemen vragen. Onze campagne van de Vlaamse regering is: geniet met maatregelen, hé. Dat is duidelijk. En ja, die mensen zullen besmettingen naar hier brengen, dus die zullen in quarantaine moeten gaan. Dat kan allemaal vermeden worden, denk ik, als je een beetje gezond verstand gebruikt. Ik kan alleen de oproep doen: geniet, maar geniet met de maatregelen. En of je dat nu hier doet in Vlaanderen of je gaat naar het buitenland, pak die maatregelen mee, ’t is voor het goed. Misschien niet voor de jongeren, misschien gaan die jongeren er niet veel last van hebben, maar ze kunnen wel andere generaties besmetten. En ik denk dat we hier toch samen in een strijd zitten, en we die ook samen moeten voeren. Iedereen zal nog een beetje een inspanning moeten leveren. Het zijn de laatste loodjes, en ik begrijp wel dat die zwaar zijn.”
Jan Jambon, dus [x]
Nu, voor we teveel verantwoordelijkheid bij Jambon leggen voor dit antwoord, de vraagstelling was zelf al niet zonder vooronderstellingen. De interviewer begint het gesprek met: Die feestende jongeren in Spanje, ja die zitten daar nu, een aantal toch besmet. Hoe kijkt u daarnaar? Was dat wel een goed idee dat die daarnaar vertrokken zijn?
Jambons eerste reactie was dan ook: Jamaar ik ben niet mijn broeders hoeder hé.
Daar had hij het eigenlijk bij moeten houden, want daarna gaat hij de mist in. Eerst insinueert hij dat de reizigers zich hier al niet aan de maatregelen hielden. Daar is geen enkel bewijs voor. Eigenlijk is dat laster.
Dan zegt hij dat ze de maatregelen ginder aan hun laars gelapt hadden, en ja, dat is om problemen vragen. Die reizigers, die hebben er eigenlijk om gevraagd hé, om corona te krijgen, door de maatregelen aan hun laars te lappen en te gaan fuiven met een mondmasker op. Wat mag in Spanje.
Efkes checken. De vrt heeft een handig gidsje voor als je op reis gaat in deze zomervakantie. Als je naar Spanje gaat, dan zie je daar de voorwaarden: als Vlaming heb je geen coronacertificaat nodig, dus dat kan al niet het probleem zijn. De jongeren moesten dus geen vaccinatiebewijs of PCR-test kunnen voorleggen. Dat kan dus al niet het probleem zijn.
Nachtclubs zijn open in bepaalde regio’s, volgens de vrt. Maar er zijn verschillende maatregelen voor verschillende regio’s, dus klikken we even verder: Lloret de Mar ligt in Catalonië, maar op die pagina vind ik alleen de maatregelen vanaf 9 juli, na de besmetting dus. Alleszins is fuiven met mondmasker nog steeds toegestaan buiten, als de afstand bewaard kan worden.
De betreffende organisaties zelf dan, eens kijken wat zij zeggen. Ze namen om te beginnen zelf het initiatief om hun reizigers te laten (zelf)testen, toen bleek dat een groep uit Waregem met het virus teruggekeerd waren na hun reis. Monitor Louise Hermans was mee met de reis van Jongerentravel, en zij was wel echt ziek, zei ze. Zij dacht ook dat de besmetting misschien gebeurd was in het uitgangsleven, waar fuiven wel toegestaan was maar met mondmasker op.
Is het omdat iets mag, dat je het ook moet doen? Heeft Jambon een punt als hij zegt dat die gasten hun gezond verstand maar hadden moeten gebruiken? Jeugdpsychiater Eva Kestens zet daar een paar noodzakelijke kanttekeningen bij: de meeste jongeren kunnen niet op reis zonder toestemming van hun ouders, bijvoorbeeld. Volwassenen maken de wetgeving en regelgeving in zowel het land van herkomst (het Vlaanderen waar Jan Jambon het hoogste gezag uitvoert) als in de reisbestemming (de Spaanse en Catalaanse overheden). Volwassenen organiseren ook die reizen, en moeten er dus ook op toekijken of de reizigers zich aan de regels houden – dat geldt trouwens voor elke reisbegeleider, hoe jong of oud de reizigers ook zijn.
“Als de voorschriften zeggen dat die dingen kunnen, dan vind ik het gek dat wij zeggen dat die jongeren verstandiger moeten zijn dan alle volwassenen die de beslissingen nemen.”
Eva Kestens [x]
De verantwoordelijkheid van ouders wordt ook duidelijk uit de gevallen van jongeren die testen weigerden of in plaats van de voor hen voorziene bus, toch zomaar op het vliegtuig stapten. Ook dat beslis je als jongere niet zomaar zelf. Bij de 9 jongeren die een zelftest weigerden te doen in Spanje, botste de reisorganisaties volgens hun voorzitter op een muur bij de ouders.
“Volgens de regels moet je pas in België getest worden. Zo was er een moeder die ons screenshots van de website van de overheid stuurde, zeggende dat haar man arts is en de situatie op de voet volgt. “We volgen gewoon de regels”, klonk het. Er was geen dialoog mogelijk’.”
Jordy S’Jongers, zaakvoerder Summer Bash [x]
Maar in de media wordt toch vooral sympathie getoond voor die ouders…
Amir Bachrouri, voorzitter van de Vlaamse Jeugdraad, voegt daar nog een factor aan toe: jongeren willen zelf ook echt wel een vaccin en zitten daar op te wachten, maar zoals zo vaak zijn ze bij de laatsten om “bediend” te worden bij het uitrollen van nieuwe coronamaatregelen. [x]
(Bachrouri antwoordt op de vraag of hij ook vindt, zoals Jambon, dat de jongeren ter plekke de regels niet correct gevolgd hebben: als hij dat zegt, dan zal dat wel zo zijn. Dat is dus waarom ik het belangrijk vind om hier een blogpost aan te wijden: framing wordt zo snel en kritiekloos opgepikt, waardoor we niet meer naar de eigenlijke feiten kijken, maar meteen door het frame van – in dit geval – victim blaming. Zelfs de persoon die het voor de groep moet opnemen, stapt klakkeloos mee in dat frame.)
De media spreken ook consequent over “feestvakantie”. Ook dat is framing: zijn de meeste vakanties niet bedoeld om een feest te zijn? Gaan we een verschil beginnen maken in de redenen waarom iemand op vakantie gaat, dan, om te bepalen of ze wel recht hadden om op vakantie te gaan in de eerste plaats? En is feesten een minder legitieme regel dan zonnekloppen, cultuur opsnuiven of familie bezoeken? Wie gaat bepalen welke redenen wél goed zijn om het risico op een besmetting te lopen, en welke niet? Jan Jambon? Maar hij is niet zijn broeders hoeder, zegt hij zelf…
En dat besmettingsrisico’s nu eenmaal horen bij reizen, blijkt echt wel uit de cijfers. [x] [x]
Trouwens, wat zou Jambon zeggen over Belgen die naar Nederland op reis gaan en zich daar in het uitgaansleven gooien?
Misschien is het vreemd om in dit geval van slachtoffers te spreken, want slachtoffers impliceren daders. En wie is hier de dader? Een virus? Misschien daarom onze reflex om de fout voor het ziek worden dan maar bij de jongere zelf te leggen.
Maar het heeft zeker ook te maken met de twee motivaties die we eerder zagen: wij willen vooral geloven dat wij zelf op reis kunnen gaan zonder ziek te worden. Dus er moet iets zijn dat zij gedaan hebben waardoor zij ziek geworden zijn, dat wij kunnen vermijden te doen. En de waarheid is: dat is niet het geval. Ik heb mij zelf altijd heel goed aan de voorschriften gehouden, en ik ben ook ziek geworden. Ik heb mij het hoofd gebroken over waar ik het opgepikt heb, maar er was een kleine uitbraak op school en ik neem de trein dus… daar is mijn antwoord. Is dat iemands fout? Nee.
In dit geval is het echter ook zo dat degene met de uiteindelijke verantwoordelijkheid, dat natuurlijk niet zal willen toegeven. Je hoort Jan Jambon niet zeggen: Goh, misschien hadden we jongeren vroeger de kans moeten aanbieden om gevaccineerd te kunnen worden (vaccinatie is immers wél een Vlaamse bevoegdheid). Je hoort hem ook niet zeggen dat het idee om Vlamingen zonder test of certificaat naar Spanje te laten reizen, achteraf gezien misschien toch niet zo’n goed idee was, ook al zijn we een groene zone. Het is immers best mogelijk dat iemand het virus vanuit België naar Spanje meegebracht heeft.
Nee, hij legt de fout bij een groep jongeren waarvan geen enkel bewijs is dat ze zich niet aan de maatregelen gehouden hebben, noch hier, noch elders, door te stellen dat ze zelfs in het buitenland Belgische regels moeten blijven volgen. En is dat niet het gekste van allemaal? Dat vind ik immers in geen enkele communicatie omtrent reizen naar het buitenland terug, dat Belgische regels ook in het buitenland nog zouden gelden, en niet de regels van het land zelf…
[En voor we verder gaan, nog even een voetnoot: ik heb het ‘citaat’ dat in het artikel van de vrt zelf stond niet kunnen gebruiken, want de woorden van Jambon werden niet correct weergegeven. Valt me tegen.]
3. “Dan had je maar niet illegaal in het land moeten blijven”
Een kritiek op het concept victim blaming is dat je van mensen heel zwart-wit OF daders OF slachtoffers maakt, en de realiteit is natuurlijk een pak ingewikkelder. De voorbeelden die we al bespraken – een meisje dat aangerand wordt, jongeren die in een globale pandemie ziek worden van die pandemie – zijn redelijk helder. Het derde voorbeeld is dat helemaal niet, maar net daarom is het belangrijk om er toch eens bij stil te staan.
In oktober 2019, na het pensioen van de parochiepriester, ontstond er in de Begijnhofkerk in Brussel een nieuw initiatief: House of Compassion. Dit is een gezamenlijk initiatief van de Franstalige en Nederlandstalige parochie van de kerk om haar traditie van opvang van mensen uit de marge van de samenleving op te vangen en onderdak te verlenen, verder te versterken en te verankeren in de werking van de kerk.
Op 30 januari 2021 werd ze één van de uitvalbasissen van een bezetting door een 400-tal mensen die al enkele jaren in ons land verblijven, wonen en werken, maar die geen papieren hebben omdat hun asielaanvraag niet goedgekeurd werd of hun vluchtelingenstatus werd opgeheven. Ze vroegen papieren. Ze vonden dat ze genoeg hadden bijgedragen aan de samenleving, voldoende geïntegreerd waren, om bewezen te hebben dat ze het recht hebben hier te mogen zijn met ons. Op 21 mei, na maanden smeken om aandacht voor hun lot en een oplossing, startten ze een hongerstaking.
Op 7 juli lieten de 200 hongerstakers in de kerk de deuren sluiten. De rechtstreekse aanleiding was het feit dat federaal premier De Croo niet wilde ingaan op hun vraag om zelf te komen onderhandelen. Het dossier was in handen van staatsecretaris Mahdi, liet die weten. Er waren geruchten dat ze de aanlevering van alle hulpmiddelen, ook water, weigerden, maar die werden door vrijwilligers meteen genuanceerd.
Terwijl externe organisaties alsnog proberen een oplossing te forceren, en Mahdi gesteund door zijn regering het been stijf houdt, liggen tientallen mensen op een voor christenen heilige plaats – het huis van God – te wachten op de dood. Voor een niet-gelovige heeft het wellicht iets ironisch: waar is die god dan, of laat die mensen graag lijden? Voor een gelovige heeft het dat ook: terwijl buiten de kerkmuren iedereen een mening heeft en ook vindt dat die mening gehoord moet worden, is de lijdende mens uiteindelijk toch alleen, bij zichzelf en – indien die gelovig is – bij diens god(en).
Maar los van die spirituele dimensie (en als juf godsdienst vind ik dat ik die toch moet benoemen), is er de ethische vraag: moeten we daar als samenleving nu eigenlijk iets aan doen? Is dat niet gewoon allemaal hun eigen fout, of op z’n minst hun eigen keuze?
De onmiddellijke keuzes zijn evident gemaakt door de mensen zelf: de keuze om naar België te komen ook al hield dat een risico van afwijzing in, de keuze om hier te blijven nadat de procedure was afgesloten, de keuze om het bevel om het land te verlaten te negeren, de keuze om actie te ondernemen via de bezetting van de kerk en de kantoren van de VUB/ULB, de keuze om een hongerstaking aan te vatten… Is het zo zwart/wit dan: eigen schuld, dikke bult?
Wanneer je de beelden bekijkt van de hongerstakers, voelt die verklaring plots niet helemaal zo helder meer. En het wordt heel hard om dat op die manier te blijven zeggen: het voelt alsof je een stuk van je menselijkheid opoffert door vol te houden dat ze dan maar andere keuzes hadden moeten maken… Wat drijft mensen om zichzelf in zo’n extreem lijden te storten? Doe je dat echt ooit helemaal vrijwillig?
We gaan op zoek naar een verklaring, en dus verschuift de schuldvraag: wie dan wel? Wel, wie heeft die mensen verteld dat ze dit moeten doen? Misschien zijn het wel de organisaties die hen helpen, die hun papieren in orde brengen of hen nu onderdak bieden tijdens hun actie? Zijn die niet op zijn minst schuldig aan het helpen van die mensen om hun leven in gevaar te brengen? Zouden zij niet alles moeten doen om dat lijden te stoppen?
Dokters van de Wereld is één van de organisaties die aan medische dienstverlening doet. Er is een dertigtal vrijwilligers die regelmatig naar de kantoren van de VUB en ULB, en naar de Begijnhofkerk gaan om er vrijwillig (gratis en voor niks dus) dokter te zijn voor mensen zonder papieren. Aan hun voorzitter, Michel Genet, werd de vraag gesteld of het niet hun taak was om duidelijker of eerlijker te zijn over de situatie tegen “die mensen”, want politici zeggen al van in het begin dat er niet geregulariseerd zal worden. [x] De implicatie is dat die mensen een beetje simpel zijn, of op z’n minst slecht geïnformeerd. En dat het dan wel de fout zal zijn van die organisaties die ondersteunen en begeleiden dat ze denken dat er een kans is om alsnog papieren te krijgen.
Genet antwoordde dat zij daar waren in een strikt medische capaciteit, m.a.w. wij zijn daar als dokters en verplegers, om de gezondheid te bewaken, niet als raadgevers of advocaten. En uiteindelijk is dat ook iets wat je als Belg mag: je hebt eigenaarschap over je eigen lichaam. Je mag dus ook stoppen met eten. En je mag behandelingen weigeren.
Twee dagen later kreeg Karen Naessens, voorzitter van de vzw House of Compassion, dezelfde vraag voorgeschoteld: Heeft u al geprobeerd hen te laten stoppen met die hongerstaking? Ja, dat heeft ze geprobeerd, maar dat heeft niet veel effect: volgens Naessens spraken enkelen van de stakers al sinds het begin van de bezetting in januari over ’t is papieren of ’t is sterven. [x]
Naessens noemt ook een paar vragen van de stakers die heel weinig in de media aan bod komen, waar het meestal gaat over ‘papieren’ of ‘terugkeren’. Zo pleiten ze ervoor om mensen die een klacht neerleggen tegen uitbuiting een tijdelijke verblijfsvergunning te geven zodat ze die klacht kunnen neerleggen. Werknemers en huurders die niet over de juiste papieren beschikken zijn op dit moment extreem kwetsbaar voor vormen van moderne slavernij en huisjesmelkers. Klacht indienen betekent immers in aanraking komen met het gerecht, en deportatie, en dat is wat ze willen vermijden. Onze economie heeft trouwens heel veel baat bij al dat zwartwerk, want velen van hen werken in knelpuntberoepen. Om die vicieuze cirkel te doorbreken en de Belgische ondernemers en huisbazen te straffen, moet er echter een statuur zijn dat hun slachtoffers beschermt. Zo’n statuut is er al voor slachtoffers van mensenhandel, dus dat zou uitgebreid kunnen worden. Een tweede mogelijkheid van actie, die hiermee samenhangt, is om mensen een werkvergunning te geven voor een knelpuntberoep. Dat bestaat al, maar je moet die aanvraag doen vanuit het buitenland. Dat is echter voor veel van de mensen die zonder papieren in België werken geen optie, want terugkeren naar hun land van herkomst is voor veel van hen onmogelijk als ze nadien ook opnieuw de reis terug naar België moeten financieren, of gewoon ronduit gevaarlijk. Het risico van dan toch geen vergunning te krijgen, is ook te groot. De vraag is ook of je dan je kinderen mee neemt, en als je hen niet mee neemt, onder welk statuut kunnen ze dan hier blijven? Wie zal voor hen zorgen als je toch vast blijkt te zitten in je land van herkomst? Een aantal vakorganisaties en werkgeversorganisaties schreven samen met o.a. House of Compassion een open brief om dat te vragen voor deze stakers.[x] Hilde Crevits liet weten dat dit voor haar geen optie is. [x]
Een andere vraag van de stakers is om een onafhankelijke commissie in te richten voor het behandelen van regularisatiedossiers, omdat ze het gevoel hebben dat er willekeur heerst. Ze vragen m.a.w. hetzelfde wat heel wat politieke partijen vragen: transparantie. Ook dat is dus een gemakkelijk in te willigen eis.
Naessens beantwoordt ook expliciet de vraag die Genet gesteld werd: of er wel duidelijk en eerlijk gecommuniceerd werd tegen “die mensen”. Dat de vorige hongerstakingen, onder staatsecretaris De Block en staatssecretaris Francken, ook niks opleverden. Dat de kans op een positieve uitkomst bijna onbestaande is. Zij weten dat.
Zowel Genet als Naessens nemen regelmatig het woord wanhoop in de mond. Dat is geen rationele factor, dus het is moeilijk voor een buitenstander om dat mee te nemen in je redenering.
Maar dat is dus waar de victim blaming intreedt: we zien mensen iets volledig irrationeel doen, en we grijpen naar rationele verklaringen, verklaringen die steek houden voor ons. Ze worden gemanipuleerd door andere organisaties, die op hun rug geld verdienen! Ze manipuleren de arme brave burger, emotionele chantage, omdat ze de gevolgen van hun eigen daden niet willen dragen!
Maar wie had er voor moeten zorgen dat procedures niet zo lang kunnen duren dat je een heel leven opbouwt in dit land, met relaties en vriendschappen, kinderen die de taal van jouw land van herkomst helemaal niet meer machtig zijn en hier hun vriendinnetjes hebben of hun gekozen studie volgen, de juiste gezondheidszorg voor een bepaald probleem of gewoon simpelweg eindelijk een leven waarin je niet elke dag zit te overleven? Verwachten we echt van mensen dat ze leven alsof er geen hoop is?
Wie had er voor moeten zorgen dat bij een laatste beroep, het einde van de procedure, bij het bevel om het land te verlaten dat ook opgevolgd werd? Zeg eens eerlijk: als jij een boete voor een snelheidsovertreding in de bus krijgt, maar je weet dat niemand jou gaat controleren of je die boete betaald hebt en zo lang je nooit nog een agent ontmoet kan je lekker blijven doen alsof die boete er nooit was, zou je ze betalen?
Wie zou er voor moeten zorgen dat er geen tewerkstelling mogelijk is voor mensen zonder papieren, dat elke werkgever in België grondig gecontroleerd wordt op wie hij aanneemt en de lonen die hij uitkeert? Voor je oordeelt: hoeveel mensen ken jij die wel eens in het zwart werken? En hoe vaak heb jij je banden al in het zwart laten vervangen bij de sympathieke lokale garagist?
Wie zou er voor moeten zorgen dat er geen huizen verhuurd worden aan mensen zonder papieren, dat een huisbaas geen krot kan verhuren voor drie keer de waarde zonder één keer sociale inspectie over de vloer te krijgen? Is het de fout van mensen die onderdak willen bieden aan hun gezin, hun kinderen, dat ze de kans op onderdak grijpen? Zouden we niet nog veel strenger oordelen over mensen die dan maar op straat leven?
De situatie is complexer, omdat het een web van keuzes is die gemaakt werden over verschillende decennia door verschillende mensen. Keuzes die niet zonder meer ongedaan gemaakt kunnen worden. En als samenleving zijn we allemaal een beetje mee verantwoordelijk voor wat er nu in de Begijnkerk gebeurt. Sommigen van ons zullen daar trots op zijn: dit is het gevolg van een beleid dat bespaard heeft op de aller zwaksten in onze samenleving. Anderen zullen er zich heel ongemakkelijk bij voelen: ik wist helemaal niet dat mijn politieke keuzes dit gevolg hadden. Voor nog anderen zal dit heel frustrerend zijn, mensen die al jaren en soms al decennia op de barricaden staan voor een samenleving waarin papieren minder belangrijk zijn. Maar verantwoordelijk zijn we allemaal een beetje, want we gaan om de 4 jaar naar het stemhokje, we krijgen geld vanuit belastingen waar zij mee aan bijgedragen hebben via hun zwartwerk en wonen misschien zelfs in huizen die zij mee gebouwd hebben of helpen onderhouden…
En net zoals in het voorbeeld van de jongeren die op reis ziek werden, stappen media vrolijk mee in de framing van de politieke eindverantwoordelijk.
De angst waarmee ik iedere avond ga slapen, echt waar, is dat ik morgen opsta om te horen dat er iemand gestorven is omdat die dacht dat een hongerstaking ging helpen, omdat er een aantal organisaties en een aantal mensen zijn die hen wijsmaken dat ze via een hongerstaking toch nog wel uiteindelijk hier geregulariseerd zullen worden.
Sammy Mahdi, staatsecretaris bevoegd voor Asiel & Migratie, op 1 juni in De Ochtend [x]
Vandaar dus die vragen: wordt dat wel duidelijk aan die mensen gecommuniceerd?
Zij weten dat.
Betekent dit dat de hongerstakers zelf niet ook verantwoordelijk zijn voor het feit dat ze in deze situatie zitten? Nee. Dit is geen handig zwart/wit-geval. Maar wat we wel duidelijk zien is dat bepaalde mensen absoluut de fout willen leggen bij de hongerstakers en hun ondersteuners, alsof dit maar normaal is.
Dat de politieke verantwoordelijke dat wil, dat is te begrijpen. Mahdi heeft geen gemakkelijke taak: hij moet een heel streng regeerakkoord uitvoeren in een regering waar ideologisch veel onenigheid is over migratie. Hij erft ook een departement dat niet altijd even goed georganiseerd en zelden goed gefinancierd werd. En als Belg met een migratieachtergrond wordt hij vanuit bepaalde hoek extra in het ook gehouden: is hij te begripvol voor nieuwkomers, dan zullen bepaalde mensen hem verwijten dat hij zich niet als een Belg gedraagt. Is hij te hard voor nieuwkomers, dan zal het verwijt vanuit een andere hoek zijn dat hij zijn eigen migratie roots verloochent.
Maar net zoals Jambon zou kunnen zeggen: bon, we hebben hier als overheid bepaalde keuzes gemaakt, misschien zijn die niet zo slim, maar ze zijn wat ze zijn; zou Mahdi hier kunnen zeggen: bon, dat is het regeerakkoord, dat heeft nu eenmaal heel onaangename gevolgen, die zijn wat ze zijn. Maar beiden schuiven op hun eigen manier de verantwoordelijkheid door: Jambon naar de jongeren zelf, Mahdi naar de ondersteuners van de hongerstakers.
Maar wij? Waarom stappen wij mee in die framing, of leggen we de schuld volledig bij de hongerstakers zelf? Wat hebben wij daar bij te winnen?
Wel, we zien onszelf graag als ethische mensen, als goede mensen. Wij zien onszelf graag als mensen die de regels nooit zouden breken (behalve in sommige gevallen, maar dan is het echt een uitzondering, en ook een stomme regel, en serieus, wie vindt die regels ook uit allé? Niemand houdt zich daar toch aan?) Voor velen onder ons is de belangrijkste reden om je aan regels te houden niet zozeer omdat je de regels zelf belangrijk vindt, of omdat je het belangrijk vindt je aan de regels te houden of je ze nu stom vindt of niet, maar uit angst om gestraft te worden. Straffeloosheid vinden we dan erg onrechtvaardig: die hongerstakers zijn hier toch illegaal, die breken toch de wet? Wel, dan mogen ze niet aan hun straf ontsnappen.
Maar dat heeft nare gevolgen voor ons. Wij kennen immers zwartwerkers en mensen die hen tewerk stellen. Willen we even streng zijn voor onze nonkel die in ’t zwart aan auto’s rommelt? Willen we onze tante met haar negen rijhuizen in ’t stad aangeven voor sociale inspectie? Nee. Zo sterk is ons verlangen om de regels nageleefd te zien nu ook weer niet. Maar deze vreemden? Wel, ZIJ kunnen gestraft worden, want ze zijn niet zoals ons…
Herinner je je nog dat ik zei dat je Adorno’s opmerking over fascisme moest onthouden, want dat die zou terugkeren? We zijn allemaal vatbaar voor fascisme, want we willen van onszelf altijd denken dat we betere mensen zijn dan anderen. Victim blaming is een manier om afstand te scheppen tussen onszelf en die slechtere anderen. Als politieke structuren zoals een asielbeleid of politici zoals Mahdi (en talloze anderen voor hem) dat ook nog eens benadrukken, dan krijg je een voedingsbodem voor fascisme.
Erkennen dat de situatie van onze medeburgers zonder papieren echt wel complex is, en dat wij zelf ook vaak regels breken (en soms zelfs dezelfde regels, in het geval van zwartwerk), betekent dat we moeten erkennen dat wij zelf helemaal geen heilige boontjes zijn en het ook verdienen om gestraft te worden. Wat meer is, als we onszelf zouden herkennen in deze mensen, dan zou dat kunnen betekenen dat wij ook zo zouden kunnen eindigen: ongehoord, onzichtbaar, onbelangrijk. Zo weinig waard dat onze medeburgers ons vrolijk willen laten sterven om een wet in stand te houden.
En dan is het gemakkelijker om te zeggen dat het allemaal hun eigen fout is.
Bronnen
https://nl.wikipedia.org/wiki/Blaming-the-victim
https://en.wikipedia.org/wiki/Punishment
https://en.wikipedia.org/wiki/Victim_blaming
ECO, U. Ur-Facism, 1995
Mentale bezuinigen slecht voor minima
The Psychology of Victim Blaming
Verdediging is een grondrecht. Victim blaming is dat allesbehalve.
Victim blaming: what people mean
Waarom slachtoffers vaak de schuld krijgen
Waarom we slachtoffers graag de schuld geven
CORONA: WAT MAG ER WEL EN WAT NIET? uitleg rond de maatregelen op maat van jongeren WATWAT.Be
108. Hoe ervaren jongeren het coronajaar 2020?
Dossier Hongerstaking Begijnhofkerk op De Wereld Morgen
* Met respect voor mensen die zich niet identificeren als vrouw* of man*, gebruik ik hier een heel genderspecifiek voorbeeld om de vooroordelen en stereotypen die achter victim blaming schuilen te verduidelijken. Ik ben er mij van bewust dat net de mensen die verdwijnen in mijn voorbeeld, nl. de mensen die niet man of vrouw zijn of zich niet duidelijk aldus presenteren, extra kwetsbaar zijn voor dit mechanisme en voor seksueel geweld in het algemeen.
Je kan de rest van de artikels op dit blogje hier vinden.
Factotum 
Een gedachte over “109. Wat is victim blaming (en waarom zou je het doen)?”