Deze week werden ook onze Belgische media gekaapt door de dood van Ruth Bader Ginsberg en de uitspraken van Amerikaans president Donald Trump over haar vervanging in het Hooggerechtshof van de V.S. Dat lijkt vreemd, want je kan je moeilijk voorstellen dat ons journaal evenveel tijd zou besteden aan de dood van een rechter in ons eigen hoogste gerechtshoven, het Hof van Cassatie en de Raad van State.
Maar de reden waarom ook wij in België dit nieuws van dichtbij volgen, is dat wat nu gebeurt iets belangrijk onthult over Trumps visie op leiderschap en het fundament van democratie. En daarom gaan we het nu hebben over iets dat saai klinkt en wellicht doet denken aan de lessen geschiedenis, maar wat elke burger van een democratie van jongs af aan zou moeten kennen: de scheiding der machten.
1. Ontstaan
De scheiding der machten is een principe uit de Verlichting. In deze periode van de Europese geschiedenis stelden rijkere burgers van verschillende landen de macht van hun ongekozen leiders in vraag: wat maakt dat iemand die geboren wordt uit een koningin het recht heeft om beslissingen te maken voor elke inwoner van een land, ook al wordt die niet zelf door die beslissingen beïnvloed? En als burgers geld moeten afstaan aan de overheid voor wegen en onderwijs en het betalen van de adviseurs van de koning of keizer, is het dan niet logisch dat die burgers daar zelf iets over te zeggen hebben?
Het antwoord op die vragen is de moderne democratie: een systeem waarbij de burgers van een land zelf de macht uitmaken via verkiezingen, en verkozen vertegenwoordigers van het volk samen de overheid vormen en over het land regeren. De periode waarin zo’n vertegenwoordiger mag aanblijven wordt op voorhand vastgelegd in de grondwet van een land, waarin ook de staatsvorm wordt vastgelegd en de belangrijkste rechten en plichten van de overheid t.o.v. de burgers.
Naast verkiezingen van volksvertegenwoordigers, een grondwet en de scheiding van Kerk en Staat is ook de scheiding der machten een belangrijk principe in de moderne democratie. Dit principe werd ontwikkeld door de Britse filosoof John Locke. Hij werkte in de 17e eeuw het idee uit van het sociale contract, waarbij de bevolking een contract afsluit met de overheid om de samenleving zo goed mogelijk te organiseren. Daarmee behoort hij tot de groep denkers die geloven dat de samenleving moet georganiseerd worden via verdragen: afspraken tussen mensen onderling. Dit staat tegenover o.a. totalitarisme of autoritarisme, waarbij één persoon of één groep personen van nature, van Godswege of door gebruik van macht en geld alleen heersen over de samenleving. [x]
De Franse filosoof Charles Montesquieu, die o.a. de grondlegger is van de sociologie (de wetenschap van hoe een samenleving in elkaar steekt) en één van de belangrijkste filosofen van de Verlichting, werkte dit idee van Locke verder uit en legde de definitieve vorm van de trias politica vast. In plaats van de federatieve macht van Locke (het leger), stelt hij de rechterlijke macht voor als aparte machtsgroep, naast de uitvoerende en wetgevende macht. Voor Montesquieu was het belangrijk een systeem van checks and balances te creëren, waarbij de verschillende machten los van elkaar konden functioneren en tegelijk elkaar in het oog konden houden zodat er geen machtsconcentraties ontstonden zoals in het ancien régime (waarbij alle macht bij de koning lag) of corruptie.[x]
2. Drie machten
Zoals gezegd verkiezen in een moderne democratie (sommige) burgers vertegenwoordigers die samen de overheid gaan vormen. Deze volksvertegenwoordigers vormen samen de wetgevende macht. Zij schrijven de wetten van het land, passen aan waar nodig en grijpen in wanneer er een crisis is die uitzonderlijke maatregelen vereist, zoals nu de pandemie een heleboel nieuwe problemen creëert. In België zijn dit de parlementen: we hebben een federaal parlement op het niveau van de staat (de Kamer der Volksvertegenwoordigers en de Senaat), het Vlaamse, Waalse en Brusselse parlement en we verkiezen ook vertegenwoordigers voor de provincieraad en onze gemeenteraad.[x]
Wanneer een wet voorgesteld wordt een volksvertegenwoordiger, dan zoekt die in de eerste plaats steun van genoeg andere volksvertegenwoordigers om een meerderheid te hebben. Vaak zijn dat leden van de eigen partij en partijen die ideologisch gelijkgezind zijn, bv. uit dezelfde politieke stroming of met dezelfde visie op het probleem dat de wet probeert op te lossen. Zo is het logisch dat een wet die probeert meer geld vrij te maken om klimaatverandering aan te pakken vooral steun zal krijgen van ecologische partijen zoals Ecolo en Groen, en socialistische partijen als SP.a, PS en PTB/PVDA. Anderzijds is het ook logisch dat een wet die probeert het moeilijker te maken om de Belgische nationaliteit te verkrijgen voor vluchtelingen vooral steun zal krijgen van etno-nationalistische partijen als Vlaams Belang en NV-A, en van conservatieve partijen als CD&V, Open-VLD en MR.
Maar dan moet zo’n wet ook in de praktijk omgezet worden. Iemand moet dat geld gaan verzamelen en acties op poten zetten tegen klimaatverandering, of omzendbrieven sturen zodat iedereen weet dat de procedure voor het krijgen van de Belgische nationaliteit aangepast wordt. M.a.w. de wet moet uitgevoerd worden, en dat gebeurt door de uitvoerende macht. In België zijn dat de regeringen op federaal en regionaal niveau, de provincieraden en de burgemeesters en schepencolleges in de gemeentes. We hebben in België ook een koning, die niet heel veel meer mag doen maar wel deel is van de uitvoerende macht.[x]
Een regering wordt gevormd door een meerderheid van volksvertegenwoordigers. In België doen we dat door een akkoord tussen verschillende partijen af te sluiten waarin een aantal werkpunten overeen gekomen worden. Het kan best zijn dat de grootste partij van het land niet in de regering zit, als de andere partijen daarmee geen akkoord kunnen sluiten. Dat proces is een moeilijk werk omwille van de twee landsdelen die verschillende partijen hebben, vandaar dat we al wereldrecords gebroken hebben met onze regeringsonderhandeling. Maar de regeringsvorming is belangrijk, want zonder een uitvoerende macht kunnen de wetten die het parlement stemt niet uitgevoerd worden.
De Belgische regering bestaat normaal gezien zoveel mogelijk uit verkozen volksvertegenwoordigers, hoewel iemand ook gecoöpteerd kan worden wat betekent dat die persoon niet verkozen werd door het volk maar door een partij wordt voorgedragen om minister of zelfs minister-president te worden. Aan het hoofd staat dan de premier of minister-president. Elke partij die mee in de coalitie zit krijgt een bepaald onderwerp om rond te werken en duidt daar een minister voor aan.
Eens de wetten bekendgemaakt (in België gebeurt dat in het Staatsblad) en door de uitvoerende macht in de praktijk gebracht, moeten ze ook opgevolgd en afgedwongen worden. Dat gebeurt door de rechterlijke macht. Wanneer iemand een wet breekt, dan wordt die gearresteerd en voor de rechtbank gebracht. Een rechter (en heel soms een jury) bepalen dan of die persoon schuldig is (of: of er genoeg bewijzen zijn voor die schuld) en wat de straf moet zijn.[x]
De rechterlijke macht werkt apart van de andere twee machten. Noch de volksvertegenwoordigers, noch de regering, noch het volk zelf bepaalt wie er rechter wordt. Of, dat is toch het ideaal. Dit is noodzakelijk om ervoor te zorgen dat de rechterlijke macht helemaal onafhankelijk is van het politieke proces en van de vele veranderingen in de maatschappij. Het idee is dat de wet de wet is, en elke burger gelijk moet zijn voor de wet, punt. Een rechter die weet dat hij zijn job kan verliezen of een promotie kan krijgen door bepaalde politiek interessante beslissingen te nemen, kan daardoor immers druk ervaren om in een bepaalde richting te oordelen. En dat wil je niet.
Denk aan de hele hetze rond ‘activistische rechters’ toen Theo Francken nog staatssecretaris van Asiel en Migratie was. Een rechter verwierp toen beslissingen van het ministerie van Francken omdat ze niet wettelijk waren, waarop Francken (als lid van de uitvoerende macht) kritiek gaf op die rechters en hen er van beschuldigde ‘te links’ te zijn. Francken en zijn partij NV-A maakten toen duidelijk dat ze liever wat rechtsere rechters hadden, die het met hen eens waren over migratie. Maar dat zou willen zeggen dat die rechters de wet niet objectief behandelen als de wet en de persoon die voor hen staat als een persoon die recht heeft op een eerlijk proces, maar de andere machten laten bepalen welke beslissing ze neemt. En we willen net dat de wet eerlijk en objectief wordt toegepast. Francken zou ook niet graag hebben dat als hij zelf voor een rechter staat, die de wet niet objectief op hem toepast omdat de regering op dat moment toevallig heel erg links is.
En dat is het probleem in de V.S. Dus laten we meteen de oversteek over de Atlantische Oceaan maken en eens gaan kijken wat er mis is in de V.S.
3. De drie machten in de V.S., niet zo gescheiden als Montesquieu en Locke zouden willen
De dood van Ruth Bader Ginsberg was topnieuws deze week omwille van haar cruciale rol in het hoogste orgaan van de rechterlijke macht in de V.S.: het Hooggerechtshof. Dat Hof, zoals onze eigen Raad van State, houdt zich niet bezig met burgers die wetten breken, maar met de wetten zelf. Als een bepaald niveau van volksvertegenwoordigers een wet stemt die in strijd is met de grondwet, dan kan een burger een klacht indienen om de Raad van State naar die wet te laten kijken, zoals al enkele malen gebeurde in discussies over de hoofddoek in België.
In de V.S. bestaat dat hoogste gerechtshof uit 9 opperrechters. Deze worden aangesteld door… de president (de uitvoerende macht) en bevestigd door de senaat (de wetgevende macht).
Zie je het probleem?
De V.S. zit sowieso heel anders in elkaar dan België. Op het nationale niveau sturen alle staten volksvertegenwoordigers naar hun parlement: the House of Representatives (het Huis van Afgevaardigden) en de Senaat. Maar Amerikanen kiezen hun uitvoerende macht zelf. Dat doen ze door een president te kiezen. Daarvoor hebben ze keuze tussen verschillende kandidaten, waarbij alleen de kandidaat van de twee grootste partijen, de Republikeinen en de Democraten, echt kans hebben om verkozen te worden.
De president stelt dan zelf een kabinet van ministers samen. Die hoeven helemaal niet verkozen te zijn door het volk, en hebben vaak zelfs geen politieke achtergrond. De president kiest mensen die het eens zijn met zijn visie en waar hij naartoe wil gaan.
Het kan dus perfect dat een president geen meerderheid heeft in het parlement. Dit gebeurde in de tweede termijn van Barack Obama (een Democraat), en in de voorbije twee jaar van het presidentschap van Donald Trump (een Republikein). Dan gebeurt het dat het parlement wetten stemt die de president weigert uit te voeren, of dat een president wetten voorstelt die het parlement weigert voor te dragen. Op die manier blokkeren de twee belangrijkste machten (uitvoerend en wetgevend) elkaar.
De derde macht, de rechterlijke macht, zit ook helemaal anders in elkaar in de V.S. dan bij ons. Amerikanen verkiezen niet alleen volksvertegenwoordigers en hun president, ze verkiezen ook hun sheriff (dat is het hoofd van de politie), de openbare aanklager (de persoon die moet bepalen of iemand die beschuldigd wordt van het breken van de wet al dan niet voor de rechter moet verschijnen) en hun rechters zelf.
De rechters van de Hoven van Beroep, waar je terecht kan als je het niet eens bent met een uitspraak van een rechter in jouw zaak, en de negen rechters van het Hooggerechtshof worden aangeduid door de president en bevestigd door het parlement.
Dat betekent dat de rechterlijke macht helemaal niet onafhankelijk is. Ze is afhankelijk van het volk, van politici, van de sfeer in de samenleving en van de persoonlijke voorkeuren van de president. En dat is een probleem. Wat als de samenleving heel erg tegen vluchtelingen of homo’s is? Betekent dit dan dat de wet plots anders moet geïnterpreteerd worden? En kan je dan nog zeggen dat een rechter objectief oordeelt?
4. RBG en the Supreme Court
En dan komen we bij de reden voor alle hetze op dit moment: het overlijden van Ruth Bader Ginsberg. RBG, zoals ze ook genoemd wordt, is een baanbreker: ze bracht als advocaat heel veel zaken voor die de rechten van vrouwen (en mannen) verbeterde, van gelijke lonen en gelijke pensioenen los van je gender tot het recht voor vrouwen om zelf een rekening te openen zonder dat een man moest mee gaan tekenen. Ze is dus een symbool voor gelijke rechten en feminisme. Ze is ook één van de tien enige Joodse opperrechters ooit in de V.S.
Ze was ook een van de meest liberale rechter in het huidige Hooggerechtshof. Ze werd voorgedragen door de Democratische president Jimmy Carter in 1980 voor het Hof van Beroep in Washington D.C. en door Bill Clinton in 1993 voor het Hooggerechtshof zelf. Ze was pas de tweede vrouw ooit die deze functie kreeg, en had slechts drie stemmen tegen haar benoeming in de Senaat. Dat wil zeggen dat zowel Republikeinen als Democraten voor haar stemden.
Haar dood maakt dat er nu vier rechters zijn die een meer liberale visie op de wet hebben en die vaak gaan interpreteren om meer kansen te geven aan minderheden en de toepassing van de wet uit te breiden, en vier rechters (waarvan twee benoemd door Donald Trump) die doorgaans eerder conservatief oordelen en de rol van de overheid zo klein mogelijk willen houden. Aangezien het Hooggerechtshof steeds met meerderheid moet oordelen, is dat een probleem tot de lege plaats opgevuld is, maar het betekent ook dat de nieuwe rechter de beslissingen van het Hof voor de volgende jaren enorm kan beïnvloeden: is het een liberaal iemand zoals Ginsberg, dan zal het Hof verder blijven doen zoals het bezig was, is het een conservatief iemand dan zal die misschien ervoor kiezen om eerdere beslissingen rond abortus en gelijke kansen voor minderheden terug te schroeven.
De Republikeinen willen dus heel graag dat Trump nu snel een nominatie voordraagt en die dan goedkeuren in de Senaat. Maar ook dat is een probleem. In Barack Obama’s laatste jaar gebeurde immers hetzelfde, en toen weigerden de Republikeinen onder leiding van Senaatsvoorzitter Mitch McConnell om Obama’s kandidaat goed te keuren. Ze vonden dat in het jaar van een presidentsverkiezing er moest gewacht worden op de nieuwe president. Senator Lindsay Graham zei toen dat hij daarover mocht geciteerd worden in de toekomst, en voormalig presidentskandidaat Ted Cruz beweerde zelfs dat hij de boel vier jaar wilde tegenhouden als Hillary Clinton, toen de Democratische presidentskandidaat naast de Republikein Donald Trump, verkozen werd.[x]
Maar er is nog meer aan de hand dan alleen de hypocrisie van de Republikeinen, die nu natuurlijk helemaal niet bezorgd zijn over het feit dat dit een verkiezingsjaar is, en zo tonen wat het probleem is met het politiek benoemen van rechters, nl. dat het niet gaat om een objectieve derde macht maar een verlengde van de wetgevende macht van een bepaald moment.
President Trump is al bijna een half jaar aan het waarschuwen voor verkiezingsfraude. Ook dit is niet nieuw. Hoewel hij won in 2016, beweerde hij dat er toen ook al gefraudeerd was en dat er door miljoenen inwoners van de V.S. die geen burgers zijn en dus geen kiesrecht hebben, gestemd was voor Clinton. Daarvoor werd ook door de Republikeinen nooit bewijs gevonden, maar het is een leugen die Trump blijft herhalen. Ook nu waarschuwt hij voor illegale stemmen, maar dit keer zijn mail-in ballots de boosdoeners. In de V.S. kan je immers ook per post stemmen, bv. als je in het buitenland verblijft of in een andere staat dan waar je normaal inwoner bent. Trump zelf heeft altijd op die manier gestemd, net als zijn kinderen in 2016. Omwille van de pandemie gaan veel meer mensen dit jaar per brief stemmen, en volgens Trump zal dit gebruikt worden om verkiezingsfraude te plegen: dode mensen zullen kunnen stemmen, mensen zullen twee of drie keer proberen te stemmen, huisdieren zullen kunnen stemmen… Je kan het zo gek niet bedenken, of Trump heeft al tijdens persconferenties en rallies beweerd dat de Democraten het van plan zijn.
Dat er veel mensen via de post zullen stemmen, betekent ook dat het tellen van de stemmen weleens lang zou kunnen duren. De verkiezingsuitslag is doorgaans min of meer op de dag van de verkiezingen zelf gekend in de V.S., en dat zal dit jaar niet het geval zijn. Trump is duidelijk van plan om die periode van onzekerheid te gebruiken om via een andere weg de macht te houden als de uitslag niet heel erg duidelijk is van in het begin, bv. omdat hij of de Democratische kandidaat Joe Biden van in het begin 60% van de stemmen hebben. En wie doet een uitspraak in zo’n geval?
Juist ja: het Hooggerechtshof.
En daar is precedent voor. In 2000 liep er vanalles mis met de verkiezingen in de V.S. Manipulaties van Roger Stone, ook één van de adviseurs van Donald Trump in 2016, invloed van de televisienetwerken en machtsmisbruik door Bush’ broer Jeb Bush, toen gouverneur, leiden tot problemen bij het stemmen, tellen en hertellen van de stemmen, en uiteindelijk moest het Hooggerechtshof de knoop doorhakken. Hoewel Al Gore uiteindelijk gewonnen was, werd George W. Bush president van de V.S. Nog geen jaar later vlogen twee vliegtuigen dwars door de Word Trade Center, en de rest is geschiedenis…[x]
Trump hoopt op een Hooggerechtshof dat zijn kant zal kiezen bij een betwisting. Daarom wil hij nog snel-snel een plaatsvervanger voor Ruth Bader Ginsberg door de procedure loodsen. Op die manier kan hij de rechterlijke macht gebruiken om de wil van het volk, indien nodig, gewoon te negeren.
En dat is dus alles waar Locke en Montesquieu tegen waren, en de reden voor de scheiding der machten. Immers, in een systeem waarin één iemand of één groep mensen de macht heeft, is er geen enkele manier om die macht tegen te houden. De leider kan doen wat hij wil en het volk staat, letterlijk, machteloos. Het systeem van de scheiding der machten is er net zodat er kan ingegrepen worden: de wetgevende macht kan alleen verder met een meerderheid en kan geen ongrondwettelijke wetten stemmen, want dan kan de rechterlijke macht daar iets tegen doen. De uitvoerende macht kan op haar beurt niet langs de wetgevende macht om, want als ze iets doet dat het parlement niet goedgekeurd heeft, dan is daar weer de rechterlijke macht om haar terug te fluiten.
Maar als het hoogste orgaan van de rechterlijke macht in de zak van de uitvoerende macht zit, dan kan je nog zoveel gaan kiezen als je wil… je kan nooit zeker zijn van een objectieve en onafhankelijke uitspraak van het Hooggerechtshof. En dat is precies wat Donald Trump wil.
edit: mijn vader wees mij er op dat ik het Hof van Cassatie en de Raad van State door elkaar gehaald had, dus die fout is aangepast
Je kan de rest van de artikels op dit blogje hier vinden.
Factotum 
Een gedachte over “107. Waarom is de scheiding der machten zo belangrijk voor een democratie (en waarom is het niet slecht dat het lang duurt voor België een regering heeft)?”