91. Wat is mindfulness?

Je hoort het overal tegenwoordig: rugpijn, een dipje, burn-out, stress…? Heb je al eens mindfulness geprobeerd? Meestal krijg je dan een boekje of een stel CD’s, of het adres van de stresskliniek in Antwerpen, of een stapel goedbedoelde Flow magazines. Maar mindfulness is geen snelle coole oplossing, en eigenlijk is het ook helemaal niet zo nieuw als het lijkt.

Boeddhistische inspiratie

Mindfulness gaat terug op één van de acht spaken van het boeddhistische wiel en is een belangrijk onderdeel van het achtvoudig pad van de Boeddha. Dat pad moet weg leiden van het lijden dat eigen is aan de menselijke neiging om vast te houden en bang zijn om te verliezen. Het bevat acht raadgevingen die een gelovige gelukkig moeten maken. Eén van die raadgevingen is samma sati.

Samma sati staat voor het correct aandachtig zijn of het correct mediteren. Hiervoor moet je op vier dingen letten wanneer je mediteert: kaya nupassana of het bewustzijn van je lichaam en van jezelf in je lichaam; vedana nupassana of  het bewustzijn van je gevoelens in jezelf; citta nupassana of het bewustzijn van je geest in en van jezelf; en tenslotte dhamma nupassana of het bewustzijn van gedachten los van de ervaringen van lichaam, emotie en zelf. Die gedachten of mentale objecten vallen dan weer de vijf hindernissen, vijf hechtingen, zes zintuigen, zeven factoren van verlichting en de vier edele waarheden zelf. Een georganiseerde mens, die Boeddha.

Moleculair bioloog Jon Kabat-Zinn introduceerde dit boeddhistische principe van samma sati in de westerse geneeskunde in de jaren 1970. Hij deed onderzoek naar de impact van aandachtstraining op de klachten van mensen met chronische pijn en stressklachten. Hij gebruikte hiervoor de kennis die hij opdeed tijdens zijn trainingen bij monnik Nhat Hanh en zenmeester Seung Sahn, en ontwikkelde een aandachtstraining die hij Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR) noemde, naar een term van thich Nhat Hanh. Hij begon die training te geven aan zijn eigen centrum in 1979, en onderzocht de impact van MBSR-training op de stressniveaus en het immuniteitssysteem van patiënten.

In België werd mindfulness opgepikt door psychiater Edel Maex van de Stresskliniek in Antwerpen en arts David Dewulf van het Instituut voor Aandacht en Mindfulness. Beiden brachten ook boeken uit over het onderwerp die als zoete broodjes over de toonbank gaan, en CDs waardoor je het programma van 8 weken ook gewoon thuis kan volgen.

 

Mentale gezondheid & Evenwicht

De training van 8 weken is slechts een startpunt. In die periode leer je de basishoudingen aan van een milde aandacht die observeert zonder te oordelen maar met compassie en leert focussen op lichaam, gevoel en geest eerder dan denkobjecten. Kort samengevat. Maar wat betekent dat?

Het zijn meditatietechnieken uit het boeddhisme die toegepast worden in een medische context. De bedoeling is om patiënten – ik ben begonnen met kanker­patiënten – iets aan te reiken wat hen toelaat om beter met stress om te gaan. Dat doen we door te kijken naar de dingen zonder ervan te willen wegvluchten en zonder erdoor te worden meegezogen, met mildheid en zelfrespect. [x]

Aan het woord is Edel Maex. En hij geeft een aantal belangrijke elementen aan. Eerst en vooral is mindfulness iets uit een medische context: het is een therapie, een manier om mensen met een ziektebeeld te laten omgaan. Het geneest niets, maar het ondersteunt bij symptoombestrijding en vooral bij het omgaan met een ziekte of de symptomen van een ziekte. In tegenstelling tot de oorspronkelijke boeddhistische meditatiepraktijk gaat het dus niet over het vinden van geluk.

Hij vermeldt ook dat het gaat om het vinden van een evenwicht. Dit grijpt terug naar het achtvoudig pad, dat volledig draait rond het vinden van een evenwicht tussen in de wereld zijn en van de wereld zijn. Een boeddhist probeert zich te onthechten van de diepe passies die de menselijke natuur tekenen, zonder zich helemaal te onttrekken aan de wereld zelf. Mindfulness zoekt dat midden door patiënten bewust te maken van hun ervaring van de wereld van op een veilige afstand. Zoals Maex het zelf verwoordt: zonder weg te vluchten van pijn, stress of zorgen; maar zonder er volledig door opgezogen te worden.

Maex verwoordt het zelf zo:

Mensen zeggen vaak “Ik wil niet meer aan de onprettige dingen denken, ik zou die uit mijn hoofd willen zetten”. Dat gaat niet, zeker niet als je kanker hebt of als iemand met wie je je sterk verbonden voelt kanker heeft. Je kan zoiets ernstigs als kanker niet wegduwen of aan de kant schuiven. Ik noem dat de klip van het negeren. De andere klip is overspoeld worden door dat wat je overkomt en wat dat met je doet, erdoor meegesleept worden en erin verloren lopen. Mindfulnessmeditaties kunnen helpen om tussen die twee klippen door te varen, om de middenweg te volgen en zelf aan het stuur te blijven zitten. [x]

Mindfulness versterkt het gevoel van zelf in een patiënt door haar terug te plaatsen in de rol van observator en een onderscheid te leren maken tussen ‘mij’ en ‘van mij’. Pijnpatiënten, mensen met kanker, burn-out of depressie… voelen zich vaak samenvallen met de symptomen van hun ziektebeeld. Haal je de laatste keer voor de geest dat iemand je vroeg Hoe gaat het met je? Hoe vaak is het antwoord niet moe, gestresseerd, ik heb veel last van mijn rug? Als je constant dat soort ervaringen hebt, wordt het verleidelijk om jezelf alleen in die termen te zien. Maar we zijn niet onze pijn of stress of onze ziektes, we zijn die persoon die daar aan lijdt. Het boeddhisme leert ons dat als we ons kunnen losmaken van die ervaring, we ons ook los kunnen maken van het lijden. Dat is de onthechting waar het boeddhisme over spreekt, en dat is de afstand die aandachtstraining creëert: ik heb pijn, maar ik ben het niet; ik heb een ziekte, maar ik ben niet ziek; ik heb stress, maar ik ben niet gestresseerd.

 

Mildheid

Een sleutelwoord in mindfulness is mildheid. Dit is een belangrijk idee op veel niveaus. Opnieuw Edel Maex:

Ik heb een hekel aan het woord aanvaarden. Het staat bovenaan op mijn lijstje met misbruikte woorden. Als je kanker hebt, zegt alles in je lijf dat dat niet aanvaardbaar is. Als iemand dan zegt dat je dat moet aanvaarden, voel je je niet begrepen.
Hetzelfde geldt voor de klassieke uitspraak: ‘Laat het los.’ Als je dat tegen iemand zegt, voelt die zich nog ongelukkiger. Ze proberen het los te laten, dat lukt niet, en dan voelen ze zich mislukt. [Je kunt met kanker omgaan door te] erkennen dat die kanker er is, en dat het heel erg is. Maar toch de vrijheid proberen te behouden om te blijven leven zonder overspoeld te worden door de angst. [x]

De raad die we elkaar geven om elkaar te steunen is vaak heel dwingend, en eigenlijk niet zo behulpzaam. Stel je bijvoorbeeld voor dat je constant jeuk hebt aan het puntje van je neus, en je krijgt raad als ‘focus je op het goede in je leven’ of ‘je moet dat toch eens proberen los te laten’ of ‘komaan, gewoon even op je tanden bijten en doorzetten’. Tja. Dat gaat dus niet lukken hé: binnen de drie seconden zit je bovenop je handen om te voorkomen dat je aan je neus krabt of slaag je zelfs daar niet in. En hoe meer mensen je vertellen dat je iets moet negeren, hoe meer je erover zit te denken, tot dat het enige wordt waar je nog mee bezig bent.

En toch, absurd genoeg, is dat wat we mensen aanraden. Je hebt stress door geldzorgen, je bent ongelofelijk depressief, je loopt constant krom van de pijn aan je onderrug… Loslaten. Negeren. Aanvaarden. Doorgaan.

Minfdulness zegt het tegenovergestelde: stilstaan. Aandacht aan schenken. Opmerken. Begrijpen dat die ervaring er is, en begrijpen hoe die ervaring impact heeft op de rest van je zijn – op je lichaam, je gevoelens, je geest, je hele wezen – zonder jezelf te veroordelen.

Mildheid helpt je om de boel niet erger te maken. Stel dat je constant rugpijn hebt. Dan zal je vaak bepaalde dingen niet kunnen. Dat kan heel frustrerend zijn, vooral in een cultuur van ‘op de tanden bijten’ en ‘doorzetten’. Mindfulness helpt je om op te merken dat je niet alleen die pijn hebt, maar ook gevoelens van frustratie en mislukking die daar mee samen hangen: het gevoel dat je geen goede moeder bent omdat je niet met je kinderen kan spelen op de grond, het gevoel dat je een onbetrouwbare collega bent omdat je op een belangrijke vergadering niet aanwezig kan zijn omdat je teveel pijn hebt om te gaan werken… Mildheid betekent dan dat je dit opmerkt zonder jezelf in die gevoelens te verdrinken, dat je jezelf leert te vergeven voor de dingen die bij je ziekte horen omdat ze geen fouten zijn die jij maakt maar symptomen van iets dat je overkomt, maar ook voor het feit dat je die gevoelens ook gewoon nog steeds hebt, in plaats van streng en veeleisend te zijn voor jezelf.

Want: een sleutelelement van mindfulnesstraining is dat je ook erkent dat het moeilijk is om op een milde manier aandachtig te zijn, en dus ook mild te zijn voor jezelf wanneer het je niet lukt. Dit is wat Russell Brand bespreekt in deze vlog, waarin hij uitleg hoe hij omgaat met zijn mentale gezondheidsproblemen. Hij legt uit dat wanneer hij zich afgesloten voelt van de wereld door negatieve gevoelens, hij zichzelf voorhoudt dat hij een getuige is van die ervaringen maar niet samenvalt met die ervaringen.

 

Lichaamsbewustheid & Vriendelijkheid

Diezelfde mildheid strekt zich uit naar het lichaamscomfort van mindfulnesstraining kan geven. Wanneer mensen beginnen met mediteren, botsen ze vaak al heel snel op de grenzen van wat hun lichaam aan gebrek aan comfort kan vasthouden. Jon Kabat-Zinn zegt daarover dat je je lichaam gewoon dat comfort mag laten opzoeken, mag zoeken naar een houding die wel bij je past. Vanzelf zal je geest zich comfortabeler binnen voelen en je lichaam zich comfortabel beginnen voelen naarmate je mindfulness oefent en toepast. De ongemakkelijkheid van je lichaam heeft te maken met het ongemak van je geest in een spanningsveld tussen greed en aversion, tussen het verlangen naar dingen voor jezelf in het moment en de afkeer van dingen in het moment. Als objectieve observator, als diegene die afkeer heeft en verlangen heeft maar niet noodzakelijk verlangend of afkerig is, brengt de observatie rust in die spanning. [x]

 

Klinkt misschien wat abstract, maar stel je de volgende situatie voor: je bent je treinabonnement vergeten te verlengen, het is 1 september en alle automaten zijn stuk. Je staat in een rij wachtenden die amper vooruit gaat op het einde van een lange werkdag. Je verlangt naar huis, en naar die rij die sneller beweegt, en naar iets deftigs om te eten en naar vooral hier niet te staan wachten. Je hebt een afkeer van stil staan, van wachten, van al die andere mensen rond je die stinkende hotdogs staan te eten naast je of achter je een telefoongesprek met half hun familie houden op het luidst denkbare volume.

Je voelt de stress, niet? Je kan je al voorstellen hoe je van de ene op de andere voet huppelt, en draait, en vloekt binnensmonds en probeert afleiding te zoeken van al dat verlangen en afkerig zijn op je smartphone.

Hier is het alternatief: je focust je op je ademhaling, op het gevoel van je voeten op de grond, de stof van je broek tegen je huid. Je observeert al die verlangens en ergernissen en erkent dat ja, de boel suckt hartelijk. Misschien iets te onthouden voor volgend jaar. Je erkent ook dat jouw verlangen dat de rij sneller voorbij gaat zodat je sneller thuis bent, alleen zorgt voor frustraties maar de wereld niet verandert. En dat die mensen rond je er niet aan kunnen doen dat jij je aan het ergert. Het is totaal oké om je te ergeren, maar serieus, wie doe je daar eigenlijk een plezier mee? Hé, kijk, tegeltjes op het plafond! Waren die je al eerder opgevallen? Hoeveel tegeltje zouden er zijn?

En voor je het weet is de tijd om en sta je aan het loket. Niet alleen ben je zelf niet meer opgefokt en gefrustreerd en gespannen in je lichaam, maar je kan nu ook vriendelijk zijn tegen het opgejaagde mevrouwtje achter het loket, dat in het voorbije uur voortdurend afgesnauwd werd door mensen die helemaal niet aandachtig waren op zichzelf en hun frustraties en verlangens over haar heen gebraakt hebben. Net zoals de meditatiepraktijk van de boeddhisten gericht is op het cultiveren van mede-lijden, leidt geoefende milde aandacht voor je eigen ervaringen haast automatisch voor een groter begrip voor je medemens, meer geduld en vriendelijkheid. [x]

 

Geïnteresseerd? De winkels liggen vol boeken en CD’tjes, en op de sites van Maex en Dewulf kan je talloze cursussen vinden om mee op gang te komen.

(En voor wie de kriebels krijgt bij het idee alleen: wij zijn net degenen die er het meest nood aan hebben.)