60. Hoe kijk je naar kunst?

Lena Snegireva voor haar eigen werk uit de reeks VORS

Er is niet echt één juiste manier om met kunst kom te gaan. Er zijn er een paar foute: je eigen portret erop schilderen, likken aan een schilderij en opruimen [x], bijvoorbeeld, zijn niet aan te raden. Maar echt juist? Niet echt. Anderzijds kan kunst een beetje akelig zijn als je het niet kent: het lijkt heel saai, je weet niet altijd goed waar je op moet letten, en jij wil niet degene zijn die moet toegeven dat ze niet weet waar die drie oranje bollen ‘over gaan’. Kunst roept op die manier al snel een afkeer op. En tegelijk zijn er heel veel vormen van kunst die we wel consumeren, maar waar we nooit bij stil staan: affiches op de snelweg, liedjes op de radio, de cover van een boek, een popcornfilm waar we enorm van genoten hebben…

Persoonlijk vind ik de gemakkelijkste manier om met kunst om te gaan: stap voor stap. Vandaar deze kleine gids.

Hier zit volstrekt nul research achter, geen bronnen en links en wetenschappelijke insteken, gewoon mijn eigen 35 jaar ervaring van staren naar kunstboeken, luisteren naar de platen van mijn ouders en verdwijnen in boeken en verhalen. En, ergens in een ver verleden, een paar cursusjes kunst en kunstfilosofie.

 

STAP 1: VOELEN

Een kunstwerk geeft je sowieso een eerste indruk, en die eerste indruk zit in je buik of – zeer uitzonderlijk – in je hart. Veelal is het eerder een oppervlakkig gevoel van ‘goh, dat is wel mooi’, of ‘bwah, saaikes’. In sommige gevallen word je interesse gewekt, ben je nieuwsgierig of gefascineerd of net heel erg afgestoten. Het perfecte voorbeeld van dat laatste voor mij is Come To Daddy van Aphex Twin: zowel het nummer als de videoclip is tegelijk fascinerend genoeg om te blijven kijken als bizar en afstotend genoeg om je ogen en oren te willen bedekken. Echt goede kunst slaagt er op zijn minst in om je te laten pauzeren en je interesse te wekken. Maar het is niet omdat je op het eerste zicht niks ervaart, dat je niet iets dieper kan vinden. Daarvoor moet je echter een stapje verder gaan…

 

STAP 2: ZINTUIGEN

Je eerste indruk is intuïtief: je laat je hersenen verwerken wat op je afkomt, zonder er bewust bij stil te staan. Maar als je de tijd neemt om die informatie wel stukje bij beetje te verwerken, dan zal je merken dat er veel details verloren gaan in zo’n intuïtief oordeel.

We luisteren en kijken vooral naar kunst, maar zelfs als we dat bewust doen dan concentreren we ons vaak op de dingen in de voorgrond, waarvan we zelf ook wel merken dat ze onze aandacht vragen. Maar zo zien (of horen) we vaak belangrijke elementen over het hoofd.

Heb je bijvoorbeeld goed naar de soundtrack geluisterd van The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring? Heb je opgemerkt hoe elk personage, elke plaats, elke cultuur… een eigen thema, klankkleur, instrumentarium… heeft? Hoe de componist scènes versterkt door er bepaalde motieven tegenaan te kwakken, en zo ook ons geheugen inschakelt zonder dat we het zelf merken?

Heb je de details opgemerkt in de kleding die de personages in Game of Thrones dragen? Dat Catelyn Stark altijd ergens vissen in haar jurk heeft zitten omdat ze oorspronkelijk van het huis Tully is, bijvoorbeeld, en dat Cersei altijd ergens Lannister leeuwen in haar kraag en borduurwerk verwerkt heeft zitten?

Maar ook andere zintuigen kunnen je helpen om op een andere, diepere manier met kunst om te gaan: krijg je honger van een stilleven, dan zijn de appels wellicht heel levensecht geschilderd. Jeuken je vingers op een schilderij aan te raken en de ruwe borstelstreken in de verf te voelen, of om een marmeren schouder te aaien en te kijken of die echt zo warm en zacht is als ze eruit ziet? Kan je de stank ruiken van een bepaald gruwelijke scène in Hannibal? Krijg je het ijskoud als je te lang met Jon Snow achter de Wall zit, of net heerlijk warm van een uurtje genieten van de Buena Vista Social Club? Kan je absoluut niet stilzitten als de nieuwste van Pharrell Williams passeert, of krimp je ineens achter een deken en een kussen bij een horrorfilm? Misschien word je zelfs een beetje duizelig van de documentaire Man On Wire, of misselijk bij het lezen van Between a Rock and a Hard Place, het boek achter de film 127 Hours? Allemaal zintuiglijke prikkels, en allemaal informatie om even bij stil te staan.

Een kunstenaar denkt na over wat zij wil bereiken, en hoe ze dat kan bereiken in het medium dat ze gebruikt. Hoe maak je iemand droevig met een instrument, of met een beeld, of met een woord? Hoe druk je uit dat het koud is met een handgebaar? Nagaan welk effect een kunstwerk heeft op jou, en dan eens gaan kijken hoe dat effect ontstaan is, helpt je om te begrijpen wat de bedoeling van de kunstenaar was, maar helpt je ook om techniek te leren zien en te leren appreciëren.

 

STAP 3: HERINNEREN

Kunst ontstaat niet in een vacuüm, dat wil zeggen: kunst ontstaat op een bepaalde plaats, een bepaald moment, binnen een bepaalde maatschappij met een bepaalde cultuur en eigenheid. Vandaar dat kunst die hier en nu gemaakt wordt voor ons veel toegankelijker is dan een Afrikaans gedicht van 800 jaar geleden.

Dat heeft ook te maken met het feit dat we in ons geheugen honderden dingen hebben zitten die lijken op wat we zien. Misschien lijken de liedjes die je nu graag hoort wel heel erg op de platen van je ouders waar je me opgegroeid bent? Misschien begrijp je het verhaal van Cinderella wel heel goed omdat je zelf geen goede band hebt met jouw stiefvader? Misschien doet de nieuwe Adele je terug denken aan een eigen liefdesbreuk? En hoewel niemand van ons ooit in een kast onder de trap gewoond heeft en we geen tovenaars zijn, zijn we wel allemaal naar school gegaan en hebben we daar allemaal een Snape en een Lupin voor de klas gehad, en met een beetje geluk zijn we er ook een Ron of een Hermione tegengekomen [x].

Dus de volgende vraag die je je kan stellen is: waar dit dit kunstwerk mij aan denken?

Die vraag is belangrijk om de volgende stap te kunnen zetten, namelijk…

 

STAP 4: INTERPRETEREN

Het lijkt een beetje vreemd om die vraag zo laat te stellen, maar nu pas is het tijd om je af te vragen: “Waar gaat dit eigenlijk over?” Onze normale strategie is om dan de bijsluiter te gaan lezen: wat staat er op dat kaartje naast het beeld, vind ik de lyrics online, wat zegt de auteur in interviews over zijn werk…? Maar eigenlijk slaan we dan een heel belangrijke stap over.

Kunst heeft verschillende functies in onze maatschappij, en één van die functies is dat wij onszelf erin kunnen herkennen en een kunstwerk kunnen gebruiken om iets van onszelf te communiceren. Niet alleen de kunstenaar zelf gebruikt kunst om zich uit te drukken, wij gebruiken haar kunst om hetzelfde te doen. Na een baaldag een oude CD van Linkin Park opgooien of met je favoriete Lisa Kleypas onder de dekens kruipen, is een manier om kunst te gebruiken om onze eigen emoties, indrukken en ervaringen een plaats te geven.

Luisteren naar hoe andere mensen een kunstwerk interpreteren is vaak heel interessant, omdat het ons iets leert over het werk zelf, maar ook over de mensen in kwestie. Ouders die hun kinderen empathie willen meegeven zullen in Sesamstraat vooral een vrolijke manier zien om samenleven en begrip mee te geven, terwijl de conservatieve presentatoren van Fox News er een communistische samenzwering in zien. Een jongen die Fifty Shades of Grey maar akelig vindt omdat er heel weinig liefde en communicatie aan te pas komt, heeft een heel andere visie op seksualiteit dan de schrijfster zelf die het idee van machteloosheid blijkbaar heel sexy vindt.

Nadenken over hoe jij een kunstwerk begrijpt, helpt je dus niet alleen om het kunstwerk te begrijpen maar ook om jezelf te begrijpen.

 

STAP 5: BEGRIJPEN

Pas als je voor jezelf een beeld hebt gemaakt van wat iets betekent voor jou, kan je op zoek gaan naar wat het nu écht zou kunnen betekenen. En die volgorde is best wel belangrijk.

Iedereen die ooit een verfilming van een boek gezien heeft, kent het fenomeen: als je het boek gelezen hebt voor je de film zag, is het vaak heel moeilijk en zelfs teleurstellend om in de film te geraken, want je hebt al een beeld van de personages, en elke kleine verandering frustreert dat beeld. Plots heeft Boromir blond haar (en dat lijkt een detail, maar als je iets weet over de mensenrassen en culturen in Middle Earth, dan is het dat helemaal niet) of zijn er geen Marauders te bespeuren in de Potter-verfilmingen. Maar ook omgekeerd is het een probleem: als je een boek begint te lezen met de verfilming in je hoofd is het heel moeilijk om je Bella Swan niet voor te stellen met Kirsten Stewarts uitdrukkingsloze gestaar. Je eigen fantasie wordt uitgeschakeld.

In beide gevallen loop je het risico dat je je na verloop van tijd alleen nog de filmversie kan voorstellen, maar dat risico is veel kleiner als je begint met het boek, en je eigen fantasie de tijd geeft om je een beeld te vormen van de wereld waar je in duikt. (En dit is meteen de reden waarom er in de Abrahamitische godsdiensten een beeldverbod is: kan je je God anders voorstellen dan het beeld dat je van hem gekregen hebt?)

Hetzelfde gebeurt met elk kunstwerk: als je zelf eerst je eigen interpretatie vormt, dan is de kans groter dat je die kan behouden naast de bedoeling van de kunstenaar. Als je omgekeerd begint, dan wordt het heel moeilijk om je eigen fantasie nog los te laten, want je ziet wat de kunstenaar wíl dat je ziet.

Boromir, bijvoorbeeld, was altijd mijn favoriete personage uit The Lord of the Rings. Ik vond hem heel nobel en dapper, maar ik kon me ook in hem herkennen omdat hij onzeker was en fouten maakte. Tot ik Tolkiens brieven las en ontdekte dat Tolkien Boromir beschouwde als één van de drie grote verraders uit zijn werk, en dus als een slechterik. Mijn held bleek helemaal geen held te zijn.

Moet je de kunstenaar gelijk geven? Nee, helemaal niet. Kunst heeft een betekenis, maar die betekenis is niet één ding. Het is altijd interessant om te weten wat de kunstenaar zelf wilde bereiken met haar werk, welke bedoeling ze had en hoe ze over haar werk nadacht. Maar dat is maar één facet van een diamant aan betekenissen, en elke betekenis is even waar of onwaar. Op die manier is kunst een toegangspoort tot onszelf en anderen, en een aanzet om met elkaar te praten over onze gevoelens, herinneringen en ideeën zonder onszelf bloot te geven.