27. Waar staat de iconostase?

Iconostase van de Kapel van St. Anthony and St. Cuthbert in Shropshire, GB

In een orthodoxe kerk.

De iconostase is een muur gemaakt van iconen. Nee, niet Marilyn Monroe of Madonna, nee, maar échte iconen: stilistisch eenvoudige, bijna uniforme [x] afbeeldingen van heiligen en christelijke figuren op een houten plankje, meestal geschilderd en versierd met goudverf.

Niet iedereen kan zomaar uit de losse pols een icoon schilderen. Het is een ritueel, te vergelijken met het correct dansen van de indianen op de pow wows of het schilderen van mandala’s door boeddhistische monniken.

Om te beginnen moet je een leven van onthechting, vasten en spirituele reinheid leven [x]. Voor je eraan begint, moet je een zegening van God vragen over je werk, en te biechten gaan. Anders zou je je zonden kunnen overbrengen in het beeld. Voor het schilderwerk zelf zijn er ook zeer strenge regels: je mag alleen natuurlijke materialen gebruiken en elke kleur die je gebruikt heeft een specifieke betekenis. [x] Je moet ook een bepaalde canon van beelden volgen: van Maria zijn er drie standaardafbeeldingen: de medelijdende Eleousa, de afstandelijke Hodegetria en de biddende Platytera, voor Jezus is er bijvoorbeeld de Pantocrator. Ook gebeurtenissen hebben een vaste vorm: voor de verrijzenis gebruikt men bijvoorbeeld meestal de Anastasis of nederdaling ter helle.

De regels zijn zo strikt omdat een icoon geen kunstwerk is, zoals wij die in onze katholieke kerken hebben hangen in onze streken, maar een heilig voorwerp. Eigenlijk heeft een icoon meer gelijkenissen met een relikwie dan met een schilderij. De reden daarvoor is dat iconen een band hebben met de heilige die ze afbeelden. Doorheen het schilderwerk zie je de spirituele persoon die je vereert op dat moment: een icoon is als een deur naar een andere wereld, een manier om met het goddelijke en het heilige in contact te komen.

Iconenverering is één van de (vele) redenen waarom niet-christenen het christendom vaak moeilijk als monotheïstische te omschrijven vinden. Als je maar één God hebt, dan moet je die aanbidden, en niet houten paneeltjes van Maria met goudverf in de achtergrond. [x]

En toch is iconenverering een wezenlijk onderdeel van de orthodoxe ritus – het is een manier om het heilige, het goddelijke, aanwezig te maken in de kerk, maar ook in je kamer of in je huis. Het is geen afgoderij, maar een manier om dichter bij God te komen, die zo radicaal anders is dan de mens – door dichter bij heilige mensen te komen, die op hun beurt zo dicht bij God stonden. Het is een beetje als six degrees of Kevin Bacon: ik ken Kevin Bacon niet, maar ik ken misschien wel iemand die iemand kent die Kevin Bacon kent. Stel dat ik Kevin Bacon voor iets nodig heb, of hem gewoon wil zeggen dat ik Footloose een zalige film vind, dan kan ik dat bericht niet rechtstreeks naar hem sturen. Maar ik kan wel een bericht sturen via de iemand die iemand kent die ik ken. Op dezelfde manier gebruiken orthodoxe en katholieke christenen heiligen en iconen om tot bij God te geraken: rechtstreeks is dat heel moeilijk, maar via via hebben onze gebeden misschien meer kans om er te geraken.

Die functie van deur wordt verzekerd door de oorsprong van het beeld. Zoals een relikwie een stukje van een heilig persoon is (zijn nagel, bijvoorbeeld), zo is een icoon een authentiek beeld van de persoon, geen fantasie van de kunstenaar. De Hodegetria Maria, bijvoorbeeld, zou al geschilderd zijn door de evangelist Lucas, die haar persoonlijk kende. Het beeld van Jezus dat de Mandylion heet, is gebaseerd op de legende van de wonderbaarlijke genezing van koning Abgar V van Osroene. Er is ook de legende van de sluier van Veronica (de vera icon), het beeld van Carmuliana, de geïllustreerde versie van het Lukasevangelie en de ondertussen als onecht afgewezen lijkwade van Turijn. Zulke beelden worden archeiropoieta genoemd: gemaakt zonder handen.

En die orthodoxe kerken? Wel, die vind je overal. Naast katholicisme en protestantisme kent de christelijke religieuze gemeenschap nog één grote groep: de orthodoxe kerken. De Oriëntaals-orthodoxe kerken zijn het oudst: zij zijn ontstaan vanuit de allereerste kerkgemeenschappen, en verschillen van andere christelijke kerken doordat ze het Concilie van Chalcedon niet erkennen en dus (o.a.) de dubbele natuur van Jezus (die ook God was, volgens de meeste christenen) niet aanvaarden.  Tot deze groep behoren de Assyriërs, de Kopten en de Armeense Kerk. Ook de Ethiopische Kerk behoort tot deze groep.

Ten tweede heb je de Oosters-orthodoxe kerken, is ontstaan in de 11e eeuw CE* na het spirituele schisma tussen het oostelijke en het westelijke Romeinse Rijk. Tot deze groep behoren de Russisch-orthodoxe en Grieks-orthodoxe Kerk.

Tot slot heb je nog de Oosters-katholieke kerken. Hoewel ze de oosterse liturgie gebruiken en in de meeste opzichten nauwer verwantschap vertonen met de andere Oosters-orthodoxe kerken, behoren ze wel tot de Rooms-katholieke Kerk, en erkennen ze het gezag van de paus.

Het grote verschil tussen orthodoxe en katholieke kerken, is welke rol de traditie speelt in het geloof. Protestanten houden het bij de Bijbel (sola scriptura, heet dat dat in mooi Latijn), katholicisme is een werk in wording waarover nu even belangrijke en wezenlijke dingen gezegd worden als tweeduizend jaar geleden. Orthodoxe christenen erkennen een aantal kerkvaders, en wat zij vertellen over het christendom is heel belangrijk. Maar daarna stopt het ook: te ver verwijderd van Jezus en de eerste kerkgemeenschappen zelf, hebben middeleeuwers en zeker moderne mensen niets zinvols meer te vertellen over de Bijbel en het geloof.

* Ik gebruik het minder eurocentrische, meer neutrale (before) common era.