18. Is humanisme vooral vrij, of vooral zinnig?

symbool van het vrijzinnig humanisme

Volgens de quiz van de HVV ben ik 100% een vrijzinnig humanist. Wat een beetje vreemd klinkt, want ik ben natuurlijk een devoot katholiek. Wel, misschien devoot, misschien eerder kritisch en geïnspireerd. Maar ik geloof in God, ik bid, ik lees de Bijbel… hoe kan ik dan 100% humanist zijn?

Wel, de antwoorden op de quiz geven al een idee.

Een vrije denker gaat immers altijd uit van een kritische houding en is daarom ongevoelig voor gezagsargumenten. Door het kritisch gebruik van het verstand, zonder vooroordelen en bijgeloof, probeert hij de waarheid te begrijpen? Uitspraken van ‘autoriteiten’ worden dus niet a priori aanvaard of verworpen.

De mens is niet langer de maat van alle dingen, maar een nederige speler die in staat is zichzelf te vernietigen als hij het milieu om zeep helpt.

Vrije denkers zullen maatschappelijke en culturele regels en gewoonten niet klakkeloos aanvaarden. Hetzelfde geldt voor godsdienstige geboden. Een vrije denker zal de dingen eerst zelf kritisch onderzoeken om dan zijn vrije keuze te maken.

Elke levensbeschouwing kan een meerwaarde bieden, zolang ze niet probeert om andersdenkende te beknotten in hun vrijheid en haar eigen inzichten voor te stellen als absoluut en onveranderlijk.

Humanisme slaat op waarden zoals tolerantie, pluralisme, solidariteit, dialoog, gelijkwaardigheid, democratie, …

Heb je misschien zelf eerst de quiz gedaan? Wellicht heb je zelf ook een vrij hoge score… en dat is niet verrassend. Wij associëren vrijzinnigheid vaak met atheïsme en zelfs met anti-theïsme, maar vrijzinnig humanisme stelt vooral de mens centraal, en laat spiritualiteit en dergelijke over aan elk individu. Wat gedeeld is door alle vrijzinnig humanisten, is niet het geloof in één bepaalde godheid of het uitvoeren van rituelen, maar het geloof in gemeenschappelijke waarden.

Vrijzinnigheid heet in het Engels cultural liberalism, en dat is een term die ons heel wat bekender in de oren zal klinken: liberal is immers een term die door conservatieve Republikeinen vaak naar het hoofd van Democraten gesmeten wordt tijdens Amerikaanse verkiezingsperiodes. Vrijzinnigheid is een houding van tolerantie, openheid en een vrije keuze van waarden en overtuigingen voor ieder individu. In die zin is vrijzinnigheid zeker niet beperkt tot de atheïstische gemeenschap: er is vrijzinnig protestantisme en het unitarisme, beide vormen van vrijzinnig christendom; maar ook het liberale jodendom en een groeiende groep vrijzinnige moslims. Vrijzinnigheid betekent simpelweg dat je aan anderen de keuze laat om te geloven waar zij zich goed bij voelen, en dat je op een respectvolle manier met hen in dialoog treedt.

Humanisme is dan weer een verzamelnaam voor de intellectuele bewegingen van de renaissance, die de mens, de menselijke rede en autonomie en de vrijheid van denken centraal zetten. Dit vroege humanisme, dat terugging op de klassieke oudheid en de christelijke metafysica die belangrijk was tijdens de middeleeuwen kritisch onder de loep nam, werd vormgegeven door auteurs als Boccaccio, Erasmus, Machiavelli, More en Petrarca, maar ook door kunstenaars als Leonardo Da Vinci, die in zijn werken vaak verwijzingen naar wetenschappelijke ontdekkingen stak. De meeste renaissance-humanisten waren tegelijk ook gelovig, en het christendom is soms zelfs een centraal gegeven in hun denken, zoals bij de theoloog Erasmus en Thomas More, die zelfs heilig werd verklaard.

Doorheen de daaropvolgende eeuwen groeide humanisme uit de dominante manier van denken in West-Europa: de Verlichting droeg bij tot het verspreiden van het idee dat elke mens gelijk (geboren) is, een idee dat uit de joods-christelijke scheppingstraditie komt, en dus gelijke rechten moeten hebben en gelijk behandeld moet worden. En ook al brachten die Meister des Verdachts verandering in ons idee dat de mens volledig vrij is (Karl Marx plaatst de mens in het geheel van de maatschappelijke economie), zijn eigen beslissingen maakt (Sigmund Freud stelt dat we de speelbal zijn van onbewuste angsten en verlangens) en uniek in de natuur (Charles Darwin stelt dat de mens een dier is tussen andere dieren); wij geloven nog steeds dat wij vrije, autonome wezens zijn. En onze verhouding tot de natuur bewijst dat we onszelf ook nog steeds zien als een beetje beter, verheven boven de dieren, planten en mineralen waar we afhankelijk van zijn.

Vrijzinnig humanisme is dus een combinatie van de overtuiging dat elke mens vrij is om zelf beslissingen te maken omtrent zijn/haar eigen waarden, normen en geloof. Daar ben ik het 100% mee eens.

[For the record: Richard Dawkins? Geen vrijzinnig humanist.]

Advertentie